لسان اهل الجنه العربیه والفارسیه الدری

 

 

لسان اهل الجنه العربیه والفارسیه الدری

 

زبان و ادبيات دری در درازنای زمانه ها

پشگفتار                    

زبان و ادبيات دري در درازناي زمانه ها ، حوادث متعددي را پشت سر گذاشته و پذيرش گر تغييرات و تحولات بيشماري گرديده است . سير حركت اين زبان ، جادهء هموار و صيقلي را طي ننموده ؛ بلكه همواره در تغييرو نوسان بوده است .
تاريخ بيانگر آنست ، كه درطول قرون و سده هاي متمادي ، اشكال و شيوه هاي متوديك آن گاهی دستخوش حوادث ناگوار و زمانی پذيرشگر تحولات عميق و دستاوردهاي بزرگي بوده است ، كه بي شبه اين تغييرپذيري ، اسباب تكامل و شگوفايي بيشتر آن را فراهم آوري نموده و تحولات مؤثر را اساس گذاشته است ، كه تأثير نيرومند آن را برپيكرهء ادبيات غنامند امروزين ما به وضاحت ميتوانيم مشاهده نماييم .
اين زبان در بحبوحهء اين همه گير ودارها وسيرحوادثي كه در ميان آن قد برافراشته ، گاه از چهرهء ظريف طبيعت وصف نموده و زماني سيماي خشن زندگي انسان را به تصويرگري گرفته است . گاهي هماهنگ و موافق باچرخش زمانه به حركت درامده و زماني هم سربه طغيان زده و عصيان پيشه نموده است و تازيانه وار بر تارك نابرابريهاي اجتماعي ، ظلم ، استبداد ، فساد و . . . به كوبيده پرداخته و سرانجام از ميان اين همه توفانهاي هولناك مردانه قامت افراشته و تا امروز به حيات خويش ادامه داده است . اين كه اين زبان شيوا ازكجا سرچشمه گرفته و چه راههايي را طي نموده ، تا به صورت كنوني درامده ، ايجاب بحث هاي طويل و نوشته هاي بيشماري را مينمايد ؛ تاراهي به كنه مطلب گشوده گردد .
به هرحال ؛ قبل برآن كه نخستين مهد و پرورشكاه اصلي اين زبان را بجوييم و پژوهش پيرامون سير تحولي و تكاملي آن را فراهم آوريم ، بهتر است نخست پيرامون خانواده هاي لساني سخن آوريم و سپس نگرشي كوتاه درمورد قديمترين زبانهاي مورد استفاده در سرزمين ما داشته باشيم ؛ تا از يك جهت ارتباطات آن را با ساير دسته ها نگريسته باشيم و از سوي ديگر نخستين مهد اصلي اين زبان بر ما هويدا گردد                               .

زبانهاي هندواروپايي

 

زبانهاي هندواروپايي ، به مجموعه زبانهايي گفته ميشود كه داراي ريشهء مشترك بوده و دامنهءآن از نيمقارهء هند تا قارهء امريكا گسترده ميباشد .
پيرامون نخستين پرورشگاه زبانهاي هندواروپايي ، عقايد و آراي مختلفي وجود دارد ؛ ولي بيشتر دانشمندان ، سرزمي نهاي بين سردريا و آمودريا را مهد نخستين آن ميدانند . كه گويندگان آن ، نخست از مناطق متذكره برخاسته ، از راه جنوب اورال و شمال بحيرهء خزر به سمت خاور رهسپار شدند و برخي ديگر از شمال اكسوس ( رود آمو ) به طرف جنوب اختيار مهاجرت نمودند                               .
ميان زبانهاي هندواروپايي ؛ مانند : لاتين ، سانسكريت و . . . مشابهتهايي وجود دارد ، كه اين تشابهات نه تنها در عرصهء همگوني واژه ها ؛ بل از ديدگاه دستوري نيز هماننديهايي را دارا ميباشند                                                 .
تشابه دستوري اين زبانها را نخستين بار درسال ( 1876 – م ) گرامر مقايسوي به اثبات كشانيده و وانمود ساخت . اين امر مبين آنست كه روزگاري گويندگان اين زبانها باهم زندگاني مشترك داسته اند و در آغاز از زبان مشتركي استفاده مينمودند . كه آن زبان را به نام زبان مادر و اصطلاحاً ( هند و اروپايي ) مينامند . سپس به مرور زمان زبانها ، گويشها و لهجات متعدد ديگري ازان زبان اصلي زاده شده و گويندگاني را براي خويشتن فراهم آورده است                                 .
چنانچه قبلاً منذكر شديم ، نه تنها ميان واژه هاي اين زبانها مشابهت هايي به مشاهده ميرسد ؛ بل در تركيب دستوري آنها نيز همگوني هايي هويدا است ، كه علت اساسي و بنيادين اين تشابهات را دانشمندان ، منوط به روابط تجارتي ، آييني ، همسايگي ، مهاجرتها و برخي عوامل ديگر ميدانند                      .
زبانهاي باستاني سرزمين ما نيز از مشتقات همين هند واروپايي بوده است ، كه داراي شاخه ها و فرعيات بيشماري بوده و مشهودترين آنها باختري باستان ، اوستايي و پهلوي خراساني ميباشد                              .
اينك جهت وضاحت بيشتر و بهتر ، تقسيمات و شاخه بندي زبان مادر را در جدولهاي زيرين چنين مطالعه مينماييم                        :

ناگفته نبايد گذاشت ، كه از جملهء شش شاخهء اصلي زبان مادر ، دوشاخهء آن ( ارمنی و آلبانی ) زايشی نداشته و از خود زبان ديگری را تولد ننموده اند                       .

زبانهاي هندوآريايي                             

 
درميان ساير دسته هاي زبانهاي هند و اروپايي ، به دستهء برجستهء ديگري برميخوريم كه متون ادبي معتبر و غناي فرهنگي بيشتري را نسبت به ساير دسته هاي ديگر داراست . و اين همان دسته زبانهايي است كه به نام (هندوآريايي ( موسوم است                         .
درمورد محل نشأت و تطور اين دسته از زبانها معمولاً دانشمندان اين عرصه را عقيده برانست كه ، در حوالي سده هاي چهارده يا پانزده قبل از ميلاد ، در محدودهء فارس و سغديان ، تا سرزمينهاي پنجاب ، كه ساحة پهناوري را احاطه نموده بود ، و افغانستان امروزي حيثيت مركزيت آن را به خود گرفته بود ، رواج داشت و گويندگاني را با آن سروكار بود                         .
احتمالاً اين زبانها در آغوش دشتها ، كوهها و كوهپايه هاي مناطق شمالي و شمالشرقي افغانستان زاده شده و پرورش يافته است ؛ زيرا مسكن اصلي قبايل آريايي همين مناطق بوده و بيشترين آنها در ( آريانا ويجه ) تا مناطق باختري آن سرزمين امرار حيات مينمودند .
ازانجايي كه زندگي باهمي عامل پيدايش زبان مشترك ميشود ، بدين جهت ميتوان تخمين زد كه زادگاه اصلي اين دسته زبانها ، دوكنارهء ( اكسوس ) يا آرياناي شمالي باشد ، و دامنهء اين كانون تا سلاسل هندوكش نيز رسيده باشد . چنانچه بقايايي از لهجات كلاسيك آن تا همين اكنون در كوه پايه هاي حصص شمالي افغانستان هويداست                           .
دانشمندان امروزين ، زبان آريايي را به دوبخش تقسيم نموده اند :

 1 – هندي مشترك

 2 – ايراني مشترك

 كه هردوي شان دوره هاي نخستين ادبي خود را در مهد مناطق شمالي افغانستان سپري نموده و سپس به هند و ايران رسيده اند                          .
قريمترين شاخه هاي متقابلهء آنها ، سانسكريت ويدي و زبان اوستايي ميباشد ، كه پس از پژوهشهاي دوامدار ، دانشمندان به اين نتيجه رسيده اند ، كه مبدأ خانوادة زبانهاي هندوآريايي ، سانسكريت ويدي و زبان اوستايي ميباشد                            .

زبانها و ادبيات در افغانستان قديم                                          

 تاريخ زبانها و ادبيات درسرزمين باستاني ما ، به دوره هاي ماقبل الميلاد تعلق ميگيرد . و ازان هنگام بدينسو پيوسته درجهت تغيير تكاملي گام برداشته و تحولات سازنده را باخود همراه داشته است                                 .
در اثر پژوهش هاي دانشمندان عرصة زبانشناسي ، حقايقي هويدا گرديده و تاريخ ادبيات درخشان كشور مارا آذين بسته ، كه همة اين واقعيتها تثبيت هويت ريشه و نخستين جوانه هاي زبانهاي زندة كنوني را مينمايد . همچنانكه دران هنگام مليت هاي ساكن اين مرزوبوم از نظر تمدن ، فرهنگ ، ادبيات و . . . سرامد ديگران به شمار ميامدند ، به همان پيمانه در ايجاد و گسترش ) زبان مادر ) نقش مهمي را ايفاكرده اند                                          .
صرف نظر از شاخص هاي قدامت لساني و فرهنگي ديگر ، درين مبحث بيشتر عطف توجه ما جانب زبانهايي است كه تثبيت هويت باستاني و تاريخي آن به گونة علمي و بارز صورت گرفته و در بنيانگزاري زبان دري اثرات بارزي را انعكاس بخشيده است                     .
در افغانستان قديم برعلاوة زبانها و گويشهاي متعدد ديگر – كه هريك به نوبة خويش درخور ارزشمندي ويژه يي بوده – ميتوان از زبان ( پرثوي ) يا پهلوي نام برد . اين زبان داراي شاخصهاي برجستة لغوي بوده و در بنيانگذاري و پرورش زبان دري كنوني رول عمده يي را بازيگر شده است . بدين ملحوظ لازم است ، روي واژة ( پرثوي ) سخني چند گفته آيد :
) پرثوي ) واژه يي است ، كه توسط ( ي ) نسبتي به ( پرثوه = پرسوه ) نسبت داده شده است . ( پرثوه ) ازقبايل آريايي باختريست كه ميان حوزة هريرود و سواحل جنوبي بحيرة خزر ـ كه دران هنگام يكي از ايالات شمالغربي آريانا به شمار ميرفت – طرح سلطنت ريختند . مؤسس اين سلاله ) ارساس ) نام داشت و از اهل بلخ بود . مركز سلطنت اين قبايل ( پارتيا ) و يا به قول عربها ( برثيه ) ناميده ميشد                                                .
علاوه ازينها سلاطين ديگري نيز از همين نژاد در حوزه هاي سيستان و ارغنداب حكمروايي داشتند كه به نام ( پهلوا ) ياد ميشدند                            .
درمورد اين كه زبان ( پرثوي ) را چرا ( پهلوي ) نيز ميگويند ، عده يي به اين عقيده اند كه اصلاً اين زبان به واژة ( پهلوا ) نسبت داده شده است و ازان جهت با افزايش ( ي ) نسبتي در آخر واژه و حذف الف ، بايد ( پهلوي ) اش خواند. گروه ديگري بدين باور اند كه درنخست اين واژه به اسم آن قبيله ، يعني قبيلة ( پرثوه = پرسوه ) نسبت داده شده ؛ ولي به مرور ايام و ثقلت تلفظ ، برخي از حروف تغيير يافته و درفرجام ( پهلوي ) شده است . چنانچه نام يكي از ولايات شمال افغانستان ، در اصل ( كهن دژ ) – به معناي قلعة قديمي - بوده ؛ ولي عامل گذشت زمان و ثقلت تلفظ باعث شده ، كه ما امروز آن را به نام ( كندز ) يا ( قندز ) و حتي طبق نوشتة برخي كمسوادان ( قندوس ) ببينيم و يا بناميم          .
به هرحال ؛ پهلوي به دو دسته تقسيم ميشود                          :
1. پهلوي پارتي ( خراساني                                              (
2. پهلوي ساساني ( فارس                                          (
هرچند اين دوزبان مربوط به دوعصر ، دومحل و دو منشأ مختلف ميباشد؛ مگر ازانجايي كه آگاهي از تطور ادبي اين زبانها و اختلاف ريشه يي شان ، مارا در پژوهش مان – پيرامون منشأ زبان دري و زمان پيدايش آن – ياري ميرساند ، مطالعة هردوي آن خالي از سود نيست ، كه اينك هريك را به گونة كوتاه مورد بحث قرار ميدهيم                                   .

پهلوي پارتي ( خراساني )

پهلوي پارتي يا ( پرثوي ) اساساً زبان مردم افغانستان قديم بوده وارتباط جذري آن با زند يا اوستاي باختري ميباشد .اين زبان از قرن سوم قبل از ميلاد تا قرن سوم مسيحي در صفحات شمالغربي وغربي افغانستان مورد استفاده و وسيلة افهام وتفهيم مردمان آن عصر قرار داشته است .
در همين زماني كه اين زبان مورد استفاده بوده ، در جنوب سلاسل هندوكش زبان ديگري به نام ( پراگريت گندهاري ) با رسم الخط ( خروشتي ) وسيلة تكلم وافاده بوده ، كه اين دو زبان دست به دست هم داده ، عليه زبان يوناني به مجادله برخاستند . پس از ورود اسكاييها ، تخار ها وكوشانيها ، زبانهاي مذكور با هم آميخته و از اثر آميزش آنها باپرثوي ، زبان سغدي به عرصة وجود آمد                                           .
پس از تغيير مركز سلطنتي پارتها از خراسان غربي به غرب ايران ، زبان پرثوي راه نفوذي براي خويش گشوده ودر حوزه هاي شمالي ومركزي ايران تقريبا عموميت حاصل نمود . ازين زبان ، آثار زيادي برجا مانده كه از جمله ، برجسته ترين آن ( اياتگازريران ) يا ( يادگار زرير ) نام دارد وبهترين معرف فعاليتهاي ادبي وافكار حماسي سرزمين ما ميباشد .
اين اثر در قرن ششم ميلادي از صبغة اصلي خويش برگردانده شده وصورت پهلوي ساساني به آن داده شده است . از همين جهت تا همين اواخر تصور ميرفت ، كه اين اثر يك رسالهء منثور است ؛ مگر پس از تحقيقات وپژوهشها وكاوشهاي ژرف ودامنه دار ، در فرجام ( بنونيست ) – زبانشناس فرانسوي – به اثبات رسانيد كه اين اثر در اصل منثور نه ؛ بلكه منظوم بوده وقدامت تاريخي آن به سه قرن قبل از ميلاد ميرسد كه بعد ها ـ در قرن ششم مسيحي ـ آن را به پهلوي ساساني برگردان نموده اند ، كه با پيراية ساساني شكل نخستين خود را از دست داده ودر اثر تداخل وتناقص واژه ها ، ابيات هفت هجايي آن شكل نثر را به خود اختيار نموده است                                                          .
موضوع اين اثر منظوم حماسي ، جنگهاي گشتاسپه ( پادشاه كاوي بلخي) وبرادرش ( زرير ) است با ارجاسپ توراني خيوني ، كه ميخواستند دودمان سلطنت بلخي را از قبول آيين اوستايي منصرف سازند . در نتيجه جنگي سخت ميان طرفين در گرفت وگشتاسپ وطرفدارانش بردشمن غلبه حاصل نمودند                                 .
وبالاخر بايد گفت ، كه ( اياتگازريران ) - با مايهء پرثوي و پيراية پهلوي ساساني – وگشتاسپنامة دقيقي بلخي ، دو اثري اند كه چهرهء اصيل و كهن زبان دري را از دل تاريخ بيرون آورده وبه مامعرفي ميدارند                                                             .

پهلوي ساساني

در گذشته هاي نه چندان دور ، واژة ( پهلوي ) به زبان وادبيات ساساني اطلاق ميشد ؛ مگر پس از كشف آثاري كه از خرابه هاي شهر (تورفان ) بدست آمد ، اين حقيقت مايه گرفت كه پهلوي از همان ريشة پرثوي ـ كه زبان قبايل (‌پرثوه) بود ـ به ميان آمده و با زبان زند يا اوستا وا بستگي دارد ، در حالي كه پهلوي ساساني لهجه يي از فرس قديم هخامنشي ميباشد وچنانچه قبلا گفتيم ، زادگاه اصلي آن سرزمين پارس است                                    .
روي اين اساس ، ديگر واژة ( پهلوي ) منحصراً به زبان وادبيات ساساني تعلق نگرفته و زبانشناسان ، اين واژه را به زبان اصلي آن نسبت داده ، زبان ساسانيها را محض ( پار سيك ) ناميدند                                          .
اين زبان ( پار سيك ) از ديدگاه تاريخي متعلق به سه قرن بعد از ميلاد مسيح است . يعني نخستين جوانه هاي آن سه قرن پس از ميلاد ، از ريشة فرس باستاني هخامنشي مبدأ گرفته ودر سرزمين پارس به باروري پرداخته است . اين روند تا سدة هفتم هجري به راه خويش ادامه داده وبالاخره در اثر ناتوانيهاي لغوي ـ كه دانشمندان يكي از جملهء اين ناتوانيها را نارسايي الفباي آن دانسته اند ـ راه انحطاط در پيش گرفت                       .
چنانكه از مبدأ جغرافيايي وروابط ريشه يي اين زبان با فرس قديم هخامنشي هويدا ميگردد ، اصلاً اين زبان متعلق به سرزمين ايران ميباشد و زادگاه وپرورشگاه اصلي آن نيزهمان سرزمين باستاني ايران است ، كه در درازاي دوران حكمروايي چهارصد سالة ساسانيان دران خطه پرورش يافته وتكامل پذير شده است                              .
واما آثاري كه ازان زبان برجا مانده وبه ما رسيده                                              :
دستيابي به آثار پهلوي ساساني كه در عصر خود ساسانيها به ميان آمده باشد خيلي دشوار است ؛ زيرا به جز از چند پارچه سنگنوشته وتدوين مجدد اوستا – كه آن هم دست خورده وخساره كشيده – چيز ديگري در دسترس قرار ندارد . كتبي كه به پهلوي ساساني تحرير يافته و امروز به صورت اصلي ويا هم به صورت ترجمة عربي يا فارسي به ما رسيده به صورت عموم بعد از دور حكومت ساسانيها بوده ومربوط به آغاز دورة هاي اسلامي به شمار مي آيد ، كه اين روند تا قرن ششم هجري راه ادامه را در پيش گرفته است .    
بيشترين موضوعات اين آثار يا مذهبي يا تاريخي ويا هم در بر گيرندة‌ پند ها واندرز هاست كه اكثر اين آثار توسط ابن مقفع وديگران به زبان عربي برگردانده شده است . علاوتاً اوستا را نيز مطابق اساسات پهلوي ساساني برگردان وتدوين كردندكه در اثر ترجمه مانند ( اياتگازريران ) تغييراتي را پذيرا شده است                                                    .

نفوذ ساحوي و تأثيرات متقابلهء پهلويها                          

 پس ازانكه مركز سلطنتي پارتها ازخراسان غربي به غرب فلات ايران انتقال يافت ، زبان پرثوي آهسته آهسته درميان مردم راه نفوذي براي خويش گشوده و در اندك زماني در صفحات مركزي و شمالي ايران انتشار يافت ؛ ولي ازانجايي كه پارتها در اوايل وهله يوناني مآب بودند و درمورد گسترش اين زبان چندان توجهي به عمل نمياوردند ، اين زبان آنقدرها كه لازم بود نتوانست تعميم حاصل نمايد ، تا آن كه سياست پارتها دچار دگرگوني شد و منحيث زبان رسمي در كانون زبان هاي آن خطه مورد پذيرش قرار گرفت و به آن صبغهء رسميت داده شد . البته لازم به تذكر است كه زبان پرثوي درمناطق شمالغربي و غربي افغانستان – پس از جدا شدن دودمان پهلوا از پارتهاي غربي و تشكيل سلطنت مستقل آنها در حوزهء هيرمند و ارغنداب و به دست آوردن نفوذ سياسي بيشتر در كابلستان ، زابلستان و سند – همچنان مسير خويش را ميپيمود                                  .
چنانچه در مباحث گذشته ياد آورشديم ، درطول قرنهاي اول و دوم قبل الميلاد و قرن اول مسيحي ، در اثر ورود لهجات و زبانهايي ؛چون : اسكايي ، تخاري و كوشاني و آميزش آنها با پرثوي ، زبان سغدي به وجود آمد ، كه درعين زمان با آمدن نسطوريها به سرزمين ما ، رسم الخط سرياني نيز به اين سامان راه يافت ، و آيين ماني – كه ساسانيان مزدكي آن را در سرزمين خويش مجال نميدادند – قلمرو افغانستان كنوني را مركز فعاليتهاي خويش قرار داد و ازينجا به ماوراءالنهر و تركستان چين رسيد و درين مرحله زبان پهلوي و سغدي به ياري هم وارد دورهء فعال ادبي و مذهبي خويش شدند                          .
خط پهلوي با آن كه نقايضي در طرز اداي تلفظ واژه ها داشت ، در مجاورت رسم الخط سرياني – كه بهترين نمونهء رسم الخط آن روزگار را داشت – به ابتكار ( ماني ) صاحب خط ( سطرنجيلي ) شد . و بيشترين كشفياتي كه پيرامون پهلوي پارتي – به ويژه از آثار به دست آمده از خرابه هاي شهر تورفان – صورت گرفته ، به ياري اين رسم الخط به تحقق رسيده است                                   .
پس از انقراض دولت كوشاني و استيلاي ساسانيان در سرزمين ما ، پهلوي ساساني نيز درين خطه به انتشار آغازيده و تا حدودي در صفحات شمالي و غربي افغانستان كنوني منتشر شد ، كه ساحهء نفوذ و انتشار آن در سيستان بيشتر و طولاني تر از مناطق ديگر بود .
اگرچه جنگهاي يفتليها و ساسانيها درين عصر باعث تضعيف نفوذ سياسي و اداري ساساني شد ؛ مگر از جهت ديگر شرايطي را فراهم آورد ، تا پهلوي ساساني از مناطق متذكره ، انتقال يافته و در حصص مركزي افغانستان كنوني و حتي درجنوب سلسله جبال هندوكش ، رحل اقامت افگنده و به حيات خويش ادامه دهد                                        .
پس ازان كه رسم الخط خروشتي – در اواخر قرن پنجم – ازميان رفت ، درست درهمين هنگام رسم الخط پهلوي وارد صحنه شده ، خاصتاً روي مسكوكات يفتليها جاگزين شد . در قدم نخست مسكوكات يفتلي را ميتوان بهترين شاهد اوضاع ادبي درقرن پنجم به شمار آورد ؛ چه به استناد شهادت اين مسكوكات ، نكتهء ديگري نيز به اثبات ميرسد ، كه درين دور رسم الخط برهمي ، سانسكريت و زبان و رسم الخط پهلوي همه موازي هم متداول بوده اند .
به گواهي مسكوكات يفتليها ، به نكتهء قابل توجه ديگري نيز ميتوان پي برد ، كه زبان سغدي در دور يفتليها در مناطق شمالي هندوكش منتشر و متداول بوده ، كه در اثر آميزش افكار ادبي افغانستان – درقرن پنجم – با ساساني هاي فارس و گويتاهاي هند ، شرايطي پديد آمده كه از طرف شرق ، رسم الخط برهمي سانسكريت ، از جانب غرب زبان و رسم الخط پهلوي ساساني و از سوي شمال (حوزهء آمودريا ) زبان سغدي داخل سرزمين ما شده و تدريجاً به گسترش دامنه هاي خويش پرداخته اند                       .
به هرصورت ؛ پس از يفتليها – در دورهء زمامداري رتبيلشاهان كابلي و كوشانو يفتلي – دريك روي مسكوكات ، پراگريت گندهاري با رسم الخط برهمي سانسكريت ( ديواناگاري ) نقش است و در روي ديگر آن رسم الخط پهلوي به نظر ميرسد ، كه اين روش درخلال قرون سوم و چهارم هجري – معاصر صفاريان و آغاز دور غزنويان دركابلستان – ادامه يافته است                                                   .
رسم الخط پهلوي بيشتر روي مهرها و نگينه ها عموميت داشته تاروي مسكوكات ، و در شهرهاي حوزهء هيرمند و سيستان افغاني ، در طول قرنهاي سوم و چهارم هجري هم اين خط روي مهرها ، نگينه ها و انگشترها حكاكي ميشده است                   .

آميزشهاي ادبي ميان پهلوي پارتي و پهلوي ساساني                              

درين هيچ جاي شك و شبه وجود ندارد ، كه ميان پهلوي پارتي و پهلوي ساساني ، آميزشها و تداخلاتي صورت گرفته و هركدام به نوبهء خود چيزي از يكديگر به عاريت گرفته و يا داده اند . اين نكته درخلال پژوهشهاي گسترده و دامنه دار زبانشناسان به اثبات رسيده و آثار به دست آمده درين عرصه به وضاحت گواهي داده است ؛ اما بايد علاوه نمود كه بيشترين اثرگذاري از طرف پهلوي پارتي بر پهلوي ساساني صورت گرفته ؛ چه اين زبان داراي قدامت بيشتر و تسلط سياسي بيشتربوده . به همينگونه بيشترين عاريت گيريها مربوط ميشود به پهلوي ساساني ، كه آن به نوبهءخود از پهلوي پارتي اخذ نموده و مورد استفاده قرار داده است . برعلاوهء آن كه بسياري از واژه ها از پهلوي پارتي به پهلوي ساساني راه يافته ، به همينگونه اصطلاحات خاص ، اسما ، افعال و . . . زيادي نيز به پهلوي ساساني راه گشوده و درساحات گوناگوني به ويژه درمحاورات روزمره مورد استعمال قرارگرفته است . شاهد اين مدعاي ما سخن استاد ( كريستن سن ) ـ پژوهشگرشهير – است كه دركتاب خويش به نام ( ايران درعصر ساسانيان ) چنين مينويسد              :
 يك عدهء زياد كلمات – كه به حيات مذهبي ، سياسي و اجتماعي ارتباط دارد – اعم از اسماي اسلحه ووسايل نقليه و اصطلاحات طبي ومحاوره هاي معمولي روزمره ، حتي بعضي افعال عادي كه درپهلوي ساساني و در زبان فارسي مروج است ، شكل پهلوي پارتي خود را محافظه كرده است و بعضي بي انتظاميها كه در تلفظ بعضي كلمات فارسي ديده ميشود ، نتيجهء نفوذ صوتي لهجهء شمالي بر لهجهء جنوب غربي است                .
به هر صورت ؛ پهلوي پارتي چون قدامت بيشتري داشته و نسبت به پهلوي ساساني دورهء تكاملي خود را زودتر طي نموده و از جهتي هم از ديدگاه سياسي و مدني مسلط تر بوده ، لذا توانسته است تأثيرات بيشتري را بر پهلوي ساساني إعمال نمايد              .

رسم الخط پهلوي  

ازخلال آثاري كه از پهلوي باقي مانده وبه دسترس دانشمندان قرار گرفته ، چنين نتيجه به دست ميايد كه رسم الخط پهلوي پارتي وپهلوي ساساني مانند رسم الخط خروشتي ، برهمي ، ديوانا گاري وميخي مأخوذ از رسم الخط آرامي ميباشد ؛ ولي همانگونه كه ميان هردو پهلوي تفاوتهاي وجود دارد ، ميان رسم الخط آنها نيز ناهمگونيهايي قابل ملاحظه است .
پارتها در نخست ، چون تحت تأثير يونانيان وزبان ايشان قرار داشتند ، در مورد رسم الخط پهلوي چندان وقعي نميگذاشتند ودر قسمت ترويج وانكشاف آن آنقدر ها علاقه نداشته در عوض ، رسم الخط يوناني را رسميت داده بودند .آثار رسم الخط پهلوي پارتي جز در برخي از سنگنوشته ها كمتر به يادگار مانده ، كه آثار مذكور ـ به ويژه مسكوكات به دست آمده ازيشان ، عدم علاقمندي آنها را در مورد اين نكته تجسم ميبخشد ؛ ولي به تدريج وآهسته آهسته رسم الخط پهلوي پارتي جايي براي خويش فراهم آورده وبالاخره جاگزين خط يوناني شد                                     .
هر چند در اوايل ميان رسم الخط پهلوي وآرامي چندان تفاوتي به نظر نمي رسيد ؛ مگر بعد ها ( با مرور زمان ) رسم الخط پهلوي شكل خود را تغيير داده و به كلي از آرامي جدا ومتفاوت شد . رسم الخط پهلوي ساساني خيلي ساده تر ازپهلوي پارتي بود ، و داراي بيست وپنج حرف بود . اين 25 حرف همه حروف واول (صدا دار ) و كانسوننت (بيصدا ) را شامل بوده و به دو شكل گسسته وپيوسته به نوشتار در ميامد ، كه حروف گسسته براي كندنكاري روي سنگنوشته ها وحروف متصل براي نوشته هاي عادي روزمره مورد استفاده قرار ميگرفت                 .
رسم الخط پهلوي ساساني پس از سقوط كوشانيهاي بزرگ وبه قدرت رسيدن ساسانيها در افغانستان : يعني در اواخر قرن سوم مسيحي به سرزمين افغانستان راه بسط وتوسعه گشود و انتشار حاصل نمود ، كه اين انتشار از آغاز دور اسلامي تا عهد معاصر صفاريان ادامه داشت وبرهمنشاهان ، كيداريها ، يفتليها وكوشانويفتليها در ضرب سكه هاي خويش ازين رسم الخط استمداد ميجستند                      .

زبانهاي اسكايي، تخاري وسغدي  

همانگونه كه پراگريت ، در جنوب سلسله جبال هندوكش ،از زبان ويدي سرچشمه گرفته و بعداً در دورة يونانوباختري وكوشانيها - نظر به گواهي مسكوكات وكتيبه ها - درين مناطق عموميت حاصل نمود ؛ در صفحات شمال نيزشاخه هاي ديگري از زبان زند يا اوستايي سرچشمه گرفته وبر جاماند ، كه برخي از لهجات آن را ميتوان اكنون در پامير سراغ نمود . واين همان زبان پهلوي پارتي يا پرثوي است ، كه در مناطق شمالي سرزمين ما كسب ترقي نموده وبه اوج خود رسيد                              .
چنانكه در مباحث گذشته گفتيم ، اين زبان پس از انحطاط مركز سلطنتي پارتها راه بسط وتوسعه به جانب ايران گشود و درانجا رحل اقامت افگند؛ ولي موجوديت اصلي اين زبان در مناطق متذكره ازميان نرفت ونه تنها در دور كوشانيان ؛ بلكه معاصر ساسانيان هم در خراسان مورد استفاده قرار داشت                       .
پديدة جديدي كه با آمدن قبايل سيتي ( ازي يي ، پارتيزاني ، تخاري و ساكاري ) در حدود دو قرن قبل از ميلاد وارد سرزمين افغانستان شد ، زبانهاي اين قبايل است ، كه با گام نهادن ايشان درين مناطق در برخي از حصص كشور انتشار يافت . البته زبان اين قبايل را در جهان ادبيات به نام ( اسكايي ) و (تخاري ) ميشناسند . نظر به كاوشهايي كه دانشمندان عرصة‌ زبانشناسي پيرامون اين زبان انجام داده اند ، به اين نتيجه دست يازيده اند كه زبان تخاري مربوط به قسمتي از قبايل سيتي من جمله كوشانيهاست ، كه در نخست آن را ( ايراني شرقي ) يا (‌آريايي شمالي ) ميخواندند ، تا بالاخربه همان نام اصلي خويش (تخاري) مسمي گرديد . واين زبان جزيي از شاخه زبانهاي هند و اروپايي به شمار ميايد ؛ مگر زبان اسكايي را كه بقاياي لهجات آن را در ميان لهجات پامير كنوني سراغ ميدهند ، جزء شاخة شرقي زبانهاي ايراني ميدانند                  .

زبان سغدي

اين زبان محتملاًدر اثر آميزش لهجات تخاري واسكايي با پهلوي پارتي ( پرثوي)در حوزة اكسوس پا به عرصة وجود گذاشته ودر دو كنار رود آمو ، سغديان وباختر انتشار پذيرفته است . نظربه قول استاد ( كريستن سن ) اين زبان پس از قرن دوم ميلادي تا چندين قرن ديگر من حيث زبان اصلي مناطق آسياي مركزي به حيات خويش ادامه داد . بوداييان ، مانويان ونسطوريان باختر تا هنگام اختراع رسم الخط ( سطرنجيلي ) – كه آن را ( ماني ) به رويت رسم الخط سرياني در حوالي قرن سوم اختراع نمود ـ آثار زيادي بدان نوشتند واز اين به بعد آثاربيشمار ديگري به زبان سغدي با رسم الخط سطر نجيلي به نبشته درامد ودر فرجام اين رسم الخط جديد مبدأ رسم الخط ( ايغور ) وقبايل ديگر مناطق آسياي مركزي شد .
ياد آوري اين زبان ( سغدي ) در تاريخ ادبيات سرزمين ما اهميت قابل ملاحظه يي را دارا ميباشد ؛ زيرا اين يك امر واضح وآشكار است كه زبان سغدي در بنيانگذاري زبان دري كنوني نقش مؤثري را ايفا نموده است ، چنانچه اكثريت علما را عقيده بر آنست كه در اثرآميزش پهلوي پارتي (‌پرثوي ) با سغدي وتأثير لهجه هاي زند در تخارستان ، ماورالنهر وباختر ، زبان دري زاده شد كه البته در بحثهاي بعدي پيرامون آن مشرحتر سخن خواهيم گفت                             .


زادگاه زبان دري وزمان پيدايش آن                

 

             
قبل ازان كه پيرامون زادگاه اصلي زبان دري بحث نماييم ، بجا خواهد بود تا پيرامون مملكت آرياناي قديم ( افغانستان امروز ) سخني چند آوريم ،‌تا در پرتو آن به صورت بهتر بتوانيم به هدف نايل آييم                                  .
مؤرخين يوناني خاكهاي ميان اكسوس ( رود آمو ) واندوس ( درياي سند) را كه موطن اصلي قبايل آريايي بود ،‌ به نام (‌آريانا ) ياد نموده اند . پس از آمدن دين مقدس اسلام ، عربها اين سرزمين را – كه مرز شرقي امپراتوري اسلام بود ـ ( خراسان ) ميگفتند ، كه معناي آن ( جايگاه طلوع خورشيد) است                                           .
كتاب ( حدودالعالم من المشرق الي المغرب ) ـ كه در سال ( 372هـ . ) به رشتهء تحرير درامده ومؤلف آن معلوم نيست – در صفحات ( 55 و 62 )حدود خراسان را چنين توضيح میدارد                          :

 سخن اندرناحيت خراسان وشهر هاي وي                                            

ناحيت يست كه مشرق وي هندوستان است وجنوب وي بعضي از حدود خراسان ( ؟ ) وبيابان سند است ومغرب وي حدود هري وبعضي نواحي گرگانست وشمال وي حدود غرجستان ، گوزگانان ، طخارستان غور ورود جيحون است                                       .
آنگاه شهر هايي را كه در خراسان موقعيت دارند ، چنين نام ميبرد                              :

)) نشاپور، سبزوار، نسا ، طوس ، هري (هرات ) ، پوشنگ ( زنده جان ) ، بادغيس ، سرخس ، غرجستان ( هزاره جات ) ، مرو رود ، مرو ، گوزگانان (ميمنه ) بلخ ، طخارستان ( قطغن ) ، باميان ، غور، بست ، تالقان ، خلم ، سمنگان ، بغلان ، سيستان ، زرنگ (زرنج ) ، فره ( ‌فراه ) ،‌ قرني ، كابل ، غزنين ، زابلستان ، پروان وبدخشان           . ((
در كتاب (معجم البلدان ) ـ كه آن را ( ياقوت الحموي ) در اوايل قرن هفتم تأليف نموده ـ در مورد خراسان ـ نظربه قول ( بلاذري ) چنين نگاشته شده است              :

سرزمين خراسان به چهار بخش منقسم ميگردد 

1ـ ايرانشهر ، شامل شهر هاي نيسابور، قهستان ، طبستان ، هرات ، پوشنگ ، باذغيس و طوس                                     .
2ـ مروشاهجهان ، سرخس ، نسا ، ابيورد ، مرورود ، طالقان (تخار ) خوارزم وآمل .كه همة اينها در كنار رود آمو قرار دارند                                 .
3ـ شهر هايي كه در ناحية جنوبي رود آمو قرار دارند وفاصلةحدودي ميان آنها وميان اين رود ( 8 ) فرسخ ميباشد ، عبارت اند از : فارياب ، جوزجان ، طخارستان عليا ، خست (خوست ) ، اندرابة (اندراب ) ، باميان ، بغلان ، والج ، رستاق وبدخشان ، كه شهر اخير الذكر مدخل به سرزمين تبت ميباشد .واندراب عبورگاه به جانب كابل وترمذ بوده در شرق بلخ موقعيت دارد . همچنان خلم ، طخارستان سفلي وسمنجان ( سمنگان ) در بخش سوم شامل اند                               .
4ـ‌ بخش چهارم آن در ماوراي رود ( آمو ) قرار دارد ، كه عبارتند از : بخاري (بخارا ) ، شاش ، طرار بند ،‌ صغد ( سغد ) ، هوكس ، نسف ، روبستان ، اشروسته،‌ سنام ، قلعة المقنع ، فرغانه و سمرقند                           .(

كتاب مذكور در مورد وجه تسمية (خراسان ) چنين مينگارد

 
 خُر اسم للشمس بالفارسية الدرية و آسان كأنه أصل الشيء و مكانه ، و قيل : معناه كُل سهلاً . لأن معني ( خر ) كُل و ( آسان ) سهل . و الله اعلم 
يعني : خر ( مخفف خورشيد ) ـ‌ در زبان فارسي دري نام آفتاب است واسان، يعني اصل يا مكان شي .و گفته اند كه معناي آن ( آسان بخور ) است ؛ زيرا خر ( مخفف خور با حذف (ب) تأكيد به معناي ( بخور ) است وآسان به معناي ( سهل ) ( كه مجموعاً ميشود آسان بخور ) مگرخداوند دانا تر است                                              .
پس نظر به تذكر اسماي اين شهرها كه مؤلفين ( حدود العالم …) و‌ (‌معجم البلدان ) آن را در كتب خويش آورده اند ، ميتوان به اين نتيجه رسيد كه افغانستان امروز همان خراسان قديم ميباشد كه بعداً درفرازها و نشيبهاي ايام و گيرودارزمانه ها چند شهري ازين شهرها به دست همسايگان افتاده است                        .
لازم به تذكر ميتواند بود ، كه دران هنگام يعني در عهد ورود آيين اسلام درين سرزمين ، مجموع اين مناطق را ( خراسان ) ميناميدند و نام ( افغانستان ) دران روزگار وجود نداشت ، كه بعدها در زمان احمدشاه ابدالي اين نام بالاي اين خطه گذارده شد ، و تاهنوز هم به همين نام مسمي ميباشد . چنانچه سرانديپ را امروز ( سريلانكا ) ، پروس را ( آلمان ) و گول را ( فرانسه ) مينامند                                                      .

به هرحال ؛ دراثر تحقيقات و پژوهشهاي دانشمندان اين نكته به اثبات رسيده ، كه خاكهاي ميان آمو وسند زادگاه و پرورشگاه زبانهاي خانوادهء هندوآريايي بوده و زبانهاي ويدي ، زند يا اوستايي ، پراگريت گندهاري ، سانسكريت كلاسيك ، پرثوي ( پهلوي پارتي ) ، سغدي ، اسكايي ، تخاري ، پهلوي ساساني و شاخه هاي ديگر غلچه يي پامير و نورستاني – كه هنوزهم دردامان دره هاي سرسبزمناطق شمالشرقي افغانستان موجوديت خود را حفظ نموده اند – درين مناطق زاده شده و به مرور زمان به تكامل رسيده و يا با گذاشتن چند لهجه و شاخه ، خود مرده اند و از اختلاط شاخه هاي آنها با همديگر ، زبانهاي ديگري به عرصهء وجود ظهور نموده است                                                             .

زبان دري

 

 كه تاريخي تقريباً دوهزارساله دارد – درهمين زادگاه زبانهاي ديگر خانوادهء هندوآريايي پا به عرصهء وجود نهاده و درنخست ساكنين كابلستان ، زابلستان ، غزنين ، بدخشان ، نيمروز ( سيستان افغاني ) ، بلخ ، قطغن و هري آن را وسيلهء افهام وتفهيم خويش قرارداده بودند ؛ چنانچه نمونه هايي از طرز تكلم دري خالص تا هم اكنون در برخي از ساحات مركزي ، شمالي و غربي افغانستان معمول و مروج است . و از همين جاها بود كه نخستين جوانه هاي زبان دري روييد ، به سير تكاملي پرداخت و پس از مرور دوره هاي نوباوگي و فرازها و نشيب هاي گوناگون ، به حدي رشد كرد كه دربراب ربزرگترين تجاوز زبان عربي با پايمردي كامل ايستاد و درخود آن زبان تأثيرات ، تغييرات و تحولات بيشماري را وارد ساخت ، درحالي كه زبان عربي قبل از رسيدن به اين ديار، بسياري از زبانهاي پرگوينده و مشهور آن زمان ، مانند زبانهاي عبري ، قبطي و . . . را از صفحهء هستي نابود كرده بود ، و خوشبختانه امروز اين زبان به درخت گشن شاخ و پرباري مبدل گرديده است           .

به نقل از ( ص . 17 ) تاريخ ادبيات افغانستان ، تأليف محمد حيدر ژوبل، چنين مينگاريم :
))مبدأ جغرافيايي و روشن شدن وجود زبان پرثوي يا پهلوي خراساني و زبان سغدي و ظهور آثار ادبي اين دو زبان و ثبوت قطعي نفوذ ادبي پرثوي بر پهلوي ساساني و ارتباط محكم ادبي زبان دري با پرثوي و سغدي و يري كه دراصل ساختمان سغدي وارد كرد ، درتشكل زبان دري مدخليت و تأثير مستقيم دارد                           . ((
نظربه گواهي آثاري كه ازخرابه هاي شهر ( تورفان ) به دست آمده و تحت بررسي دانشمندان قرار گرفته است ، اين نكته هويدا ميگردد كه زبان دري مشابهت هاي تام بازبان سغدي و پرثوي داشته است . وجود واژه هاي دري در زبان سغدي ميتواند دليل محكمي باشد براي ارتباط عميق ريشه يي زبان دري با سغدي و پرثوي يا پهلوي خراساني نه باپهلوي ساساني كه لهجه يي از فرس قديم است . بدين ترتيب زبانهاي سغدي و پرثوي كه طي چندين قرن قبل از اسلام درماوراء النهر ، تخارستان و . . . وجود داشته اند ، درتشكل زبان دري نقشي مهم داشته اند ، كه البته زبان تخاري را نيز نميتوان خارج ازين دايره تصورنمود .

همچنان مواقع جغرافيايي لهجات خالص دري ؛ مانند : هروي ، سكزي و زاولي در افغانستان و ماوراءالنهر و تأثيرات زبانهاي اسكايي و تخاري كه درسرزمين افغانستان مورد استفاده قرار ميگرفته ، با تأثيراتي كه ميان سغدي و پهلوي ساساني درين خطه صورت پذيرفته ، هر كدام به نوبهء خود تأثيري درتشكيل زبان دري داشته اند                               .
ازجانب ديگر زبان دري زباني نيست كه پس از نابودشدن پهلوي ساساني به ميان آمده باشد ؛ بلكه هردو موازي هم يكي درفارس و ديگري درافغانستان پرورش يافته ودر سير زمانه هاي معين درقلمرو هاي يكديگر نفوذ حاصل نموده و دامنهء گسترش گشوده اند . همچنان نضج ، سلاست و رواني دري برپهلوي هويداست . بادرنظرداشت اين موارد ميتوان به اين حقيقت پي برد كه زبان دري يك و يكباره درعصر صفاريان و سامانيان به عرصهء وجود ظهور ننموده است و اگر فرضاً ساسانيها زبان دري را مورد استفاده قرار داده باشند ، صرف من حيث زبان درباري و تشريفاتي ازان استمداد ميجستند و درميان مردم معمول نبوده است                        .

اين نكته را نيز بايد به خاطر داشت كه وقتي زبان دري و پهلوي ساساني درمعرض هجوم زبان تازي ( عربي ) قرارگرفتند ، پهلوي پس از قرن سوم و چهارم همري در ايران به تدريج از ساحهء نگارش برداشته شد و پس از قرن هفتم هجري از سراسر سرزمين ايران رخت سفر بربست ؛ ولي زبان دري – كه تا قرن چهارم به افغانستان و ماوراءالنهر منحصربود – رو به انكشاف گذاشت و دربرابر زبان تازي به پرخاش برخاست و فراوان آثاري پرمايه و پاياي منثور و منظوم با اين زبان پخته و سليس به رشتهء نگارش درامد ، درحالي كه درطول اين عصر درهمهء سرزمين ايران اثري وجود ندارد كه گواهي ده نگارشگري آثار بدين زبان باشد                           .

قبلاُ ياددهاني نموديم كه زبان دري زادهء پهلوي ساساني نيست ؛ بل هردو زبان موازي هم دريك عصر دردوسرزمين مجاور مورد استفاده قرارداشتند . براي مدلل شدن اين نكته ، عبارات و جملاتي را كه ازقول شاهنشاهان ساساني و بزرگان آن عهد و اوايل دورهء اسلامي دركتب عربي نقل شده ، كه بعضي به زبان پارسي دري و برخي ديگر به زبان پهلويست ، اقتباس مينماييم                               :

طبري ازقول اسماعيل بن عامر – از سرداران خراسان كه مروان بن محمد ، آخرين خليفهء اموي ( 127 – 132 ) ، را تعقيب كرد و در مصر به اورسيد و مروان دران جنگ كشته شد – گويد : اسماعيل به خراسانيان گفت : (( دهيذ يا جوانكان ! ) و جاي ديگر هم ازقول او آرد : (( يا أهل خراسان ، مردمان خانه بيابان هستيد ، برخيزيد ! ))
اين عبارتها همه و همه موجوديت و موازي بودن زبان دري را با پهلوي ساساني دران عصر به اثبات ميكشاند . از سوي ديگر قول عبدالله بن المقفع كه آن را ابن النديم دركتاب خويش مينويسد ، دال بر اين نكته است . وي گويد                      :
عبدالله فرزند مقفع گفت : زبانهاي فارسي ، عبارتند از : پهلوي دري ، فارسي ، خوزي و سرياني . و پهلوي منسوب به ( پهله ) است و اين اسمي است كه بر پنج شهر اطلاق ميشود ، و آن ( پنچ شهر ) : اصفهان ، ري ، همدان ، ماه نهاوند و آذربايجان است . و اما دري زبان شهرهاي مداين است و كساني بدان سخن ميگويند كه در دربار شاه هستند و آن ( دري ) منسوب به مقربان دربار است . كه از ميان زبانهاي مردم خراسان و مشرق ، زبان اهالي بلخ بران غالب است . و اما فارسي زبان موبدان ، دانشمندان و اشباه آنهاست ، كه آن زبان اهالي فارس ميباشد                  .
ازخلال اين گفته ها به صراحت برميايد ، كه زبان دري و زبان پهلوي دو زباني بوده اند كه هردو موازي هم موجوديت داشته اند نه آن كه پس از نابود شدن پهلوي ، زبان فارسي دري به ميان آمده و زادهء آن گفته شود ، كه اين نكته را خود زبان پهلوي چنين تأييد مينمايد :
انارگيل كه اپاك شكرخورند ، په هيندوك انارگيل خوانند ، په پارسيك ، گوچ ي هيندوك خوانند . )) يعني : نارگيل را – كه با شكر ميخورند - ، به زبان هندي نارگيل خوانند و به پارسيك گوچ ي هيندوك نامند                                   .
بنا به مفاد اين عبارت ، پارسيك به زباني گفته ميشده ، كه (گوچ ي- هيندوك ) ازان زبان بوده و بدون شك اين مضاف و مضاف اليه پهلويست ، و پارسي آن ( گوز هندي ) است .

با اين همه دلايل و شواهد ، نهميتوان اشعار و سروده هاي شعرايي را كه در اوايل عهد اسلامي سروده شده و اكنون قديمترين نمونه هاي آن را ما در دست داريم ، ناديده گرفت . هرچند اين اشعار مربوط به دوره هاي آغازين اسلام است و اثر مقدمتري نسبت به آن در دست نيست ؛ ولي براي اين نكته كافيست كه گفته شود متانت ، ابهت ، برجستگي و پرمايگي اين آثار مبين اين رمز است ، كه اين زبان در آغاز دور اسلامي به صورت يكبارگي به ميان نيامده ؛ بلكه سابقهء چندين قرن داشته تابه اين سرحد پختگي ، لطافت و فصاحت رسيده است                                           .
. . . اشعار گويندگاني ، مانند ابوشكور بلخي ، معاصر نوح بن نصرساماني ( 321- 343 ) ، شهيد بلخي ( متوفي 325 ؟ ) ، رودكي سمرقندي ( 329 – متوفي ) ، كسايي مروزي ( قرن چهارم ) ، دقيقي بلخي ( متوفي درحدود 367 – 370 ) و حتي منظومهء كبير فردوسي طوسي ( شاهنامه ) – كه در سال ( 400 ) تحت تجديد نظرقرارگرفته و تكميل شده است – همه به زبان فصيح ، استوار و شيواي پارسي دري گفته و نوشته شده است . دردرازاي دو- سه قرن بعيد به نظر ميرسد ، زباني به اين مرحلهء استواري پختگي و بدين درجه از فصاحت و بلاغت برسد . بايد گفت كه پايه و شالودهء اين زبان ، قرنها پيش از اسلام ريخته شده و بازبان پهلوي متوازياً پيش ميرفته است                      .
با اين همه ، برخي تشابهات و همگونيهايي كه در برخي از واژه ها يا ساختمانهاي ديگر زبانهاي دري و پهلوي به مشاهده ميرسد ، زادهء عواملي چون روابط خانوادگي ، همعصر بودن و انتشارشان به قلمروهاي يكديگر ميباشد                                .
و اما درمورد انتشار اين زبان به صفحات غربي زادگاه آن ، به قول استاد داكتر محمد معين – استاد دانشگاه تهران – استدلال مينماييم ، كه درصفحات (28 – 29 ) برهان قاطع ، مينگارد                                 :

زبان پارسي نو( دري )نخستين بار درمشرق ايران اسلامي ( خراسان)
انتشاريافت ، چه زبان عامهء مردم مغرب و شمال ايران درقرنهاي اول اسلامي ، پهلوي و لهجه هاي محلي نزديك بدان بوده ، و اشعاري هم كه درجبال و آذربايجان و طبرستان و مغرب ايران گفته ميشد ، تا مدتي به زبان پهلوي يا طبري يا ديگر زبانهاي محلي بود ؛ لكن قديمترين اشعار پارسي كه درخراسان و سيستان ( نيمروز افغانستان كنوني ) توسط گويندگاني مانند حنظلهء بادغيسي ، محمد بن وصيف سكزي ، بسام كردخارجي

 

 

فارسی دری

 

عبارت فارسی دری دو کاربرد گوناگون در دو دوره زمانی گوناگون داشته و دارد:

۱. در روزگاران باستانی فارسی معیار و استاندارد را برای مشخص کردن از دیگر گویشها، فارسی دری یعنی پارسی درباری می‌نامیدند.

۲. در نگارش‌های رسمی افغانستان از زبان فارسی بیشتر با نام «دری» یاد می‌شود و مردم آن کشور در زبان گفتاری، زبان خود را با نام فارسی می‌شناسند.

فارسی دری در افغانستان یکی از دو زبان رسمی است. فارسی دری افغانستان در نوشتار با فارسی ایران تفاوت بسیار جزئی دارد ( از جمله تفاوت در نوشتن کلماتی چون "زندگی" "زنده گی") ندارد. در گفتار برخی لهجه‌های آنها به هم کاملاً نزدیک و برخی لهجه‌ها دورترند. از همه لهجه‌های فارسی دری افغانستان لهجه هراتی به فارسی مصطلح در ایران (بویژه خراسان) نزدیکتر است. در فارسی دری افغانستان، بر خلاف فارسی ایران، بیشتر از واژه‌های بیگانه استفاده می‌شود و در این گویش به‌ویژه برای مفاهیم نو استفاده‌ای از واژه‌های فارسی نمی‌شود و بیشتر از زبان‌های انگلیسی، عربی، پشتو و اردو وام گرفته می‌شود.

درمعنی این کلمه اختلاف نظرموجود بوده ولی اکثریت علما زبان معتقدند درزمان بهمن ابن اسفندیار که مردم ازاطراف عالم به درگای اومیامدند وزبان همدیگر را نمی فهمیدند، بهمن فرمود تا دانشمندان ماهر زبان فارسی را وضع کرده وآن را دری نام نهادند، ازهمین سبب است که زبان دری را زبان دربار گویند، اما بعضی دیگربه این عقیده‌اند که زبان دری منسوب به دره را نیز گویند مانند کبک دری که با این عبارت زبان دری را بمثابه زبان شرین نیز تلقی کرده اند، به همین ترتیب در دربار بزرگان ورجال مداین یعنی تیسفون پایتخت ساسانی به زبان دری سخن میگفته اند، زبان دری زبان مردم خراسان ومشرق زمین، بلخ وبخارا ومرو نیزبوده است بطورمثال روایت ابن الندیم از ابن مقفع که گوید، زبان دری لغت شهر مداین است که در دربار پادشاهان بدان سخن میگفتند ولغات مشرق و بلخ درآن زیادتر وجود دارد، همچنان اکثریت عبارات فارسی که درکتب عربی ازقول شهنشاهان ساسانی ورجال آن عصر نقل شده است همه به زبان دری بوده که آثار رودکی سمرقندی، شهید بلخی، فردوسی، بلعمی و ابوالموید بلخی نمونه‌ای زیبای آن است. این همه کوس شیر است. زبان پارسی دری را اصلاً زبان نمیتوان گفت. بنآ واضع می‌شودکه زبان دری لهجه خاصی مردم خراسان، ماورالنهر، نیمروز وزابلستان بوده چون به دربار پادشاهان تکلم داشته ازهمین سبب موسوم به زبان دری شده است.

 

چگونگی استعمال زبان دری

 

زبان دری یکی از السنه‌های مهم جهان وشاخه‌های قدیم زبان اصلی هند و اروپایی است، گرچه زبان دری ازنگاه تاریخی به بیش از 2500 سال قدامت میرسد ولی از نقطه نظرتحولات به مرورزمان ازحیث قواعد وتلفظ ساده گردیده است.

زبان دری درعصر ساسانیان معمول گشت وزبان پهلوی نامیده شد ولی ازاواخر عصر ساسانیان واوایل اسلام تا به امروز به مارسیده است. زبان دری از حیث نظم ونثر بعدازاسلام دردوره‌ای سامانیان وسعت یافت ودرعصر غزنویان وسلجوقیان به اوج ترقی وپیشرفت خود رسید، صدها وهزارها شعرا، ادبا، نویسنده گان ودانشمندان بزرگ ظهورکردند مانند رودکی، عنصری بلخی، فرخی سیستانی، منوچهری، دقیقی بلخی، فردوسی، ناصرخسرو، قطران، سنایی غزنوی، انوری، امیرمعزی، خیام، خاقانی ادیب، صابر، نظامی وغیره ... ازاواخر عصر سلجوقیان به اینطرف سبک سخن فارسی تغیر کرده استعمال الفاط ولغات عربی درنظم ونثر زبان دری کم کم معمول گردید که آثار آن درنظم شعرای معروف قرن ششم مانند انوری وخاقانی بشماهده رسیده است، به همین شکل شعر عرفانی نیز ترقی وپیشرفت نمود که بهترین گوینده گان آن حافظ وجامی بودند.

 

قدیم ترین آثاربه زبان دری

 

قدیم ترین آثاریکه از زبان دری بدست آمده بنابر روایتی اشعاری است که از شعرای مانند حنظله بادغیسی، محمد ابن وصیف (دبیر یعقوب لیث صفاری) و محمد مخلد بوده، حنظله بادغیسی گوینده معاصرطاهریان، محمد ابن وصیف گوینده معاصر صفاریان بودند، بدین لحاظ زبان دری ازنگاه موجودیت اثر یا یاداشت به اواخر قرن سوم هجری مطابقت می‌کند وقدیم ترین کتب ایکه دردست قرا ر دارد ازقرن چهارم هجری است بنابر تحقیقات انجام شده قدیم ترین نثر فارسی چهارکتاب است که هریک.

1. مقدمه‌ای شهنامه ابومنصوری که از طرف ابومنصورالمعمری بنام ابومنصور محمد ابن عبدالرزاق نوشته شده که فردوسی آن را به نظم آورده است.

2. ترجمه تفسیر طبری که علما ماورالنهر به امرپادشاه ابوصالح منصورابن نوح سامانی انجام داده اند.

3. ترجمه تاریخ طبری که به امر امیر صالح منصوربن نوح سامانی ترجمه شده است.

4. حدودالعالم من المشرق الی المغرب، کتابیست که درکیهان شناسی (جغرافیه) به زبان فارسی نوشته شده است.

 

نخستین شاعر یا شعرای زبان دری

 

درکتاب تاریخ سیستان آمده است که هنگام فتوحات یعقوب لیث صفاری درخراسان، گشودن هرات وپوشنگ، گرفتن منشورسیستان، کرمان وفارس ازدست محمد بن طاهر، شعرای آن عصر به زبان تازی برای یعقوب لیث صفاری بطورذیل شعر گفتند:

قداکرم الله اهل المصر والبلد به ملک یعقوب ذی الفضال والعدد

چون یعقوب لیث صفاری ازین شعرچیزی ندانست گفت، چیزیکه من اندرنیایم چرا باید گفت، محمد بن وصیف که دبیر رسایل او (یعقوب لیث صفاری) بود شعری به زبان فارسی گفت، که بنابر بعضی روایات محمد بن وصیف اولین کسی است که درعجم شعر گفته است که آن هم به زبان فارسی، ولی نورالدین محمد بن محمد عوفی البخاری صاحب کتاب مشهور لباب الالباب مینویسد اولین شاعریکه شعر فارسی سروده بهرام گوربود، به روایت دیگری ابونصر فارابی درکتاب خویش مینویسد اولین شاعریکه شعر فارسی گفته است ابوحفص حکیم بن احوص سغدی که ازسغد سمرقند بود است.

ازمجموع این روایات معلوم می‌شود که اولین گوینده گان شعرفارسی عبارت بودند از محمد بن وصیف، بهرام گور، ابوالعباس مروزی پسر یعقوب لیث صفار، ابوحفص سغدی سمرقندی و چندین تن دیگر، البته طوریکه دربالا ذکرکردیم بنابر روایتی حنظله بادغیسی نیز ازجمله اولین شعرای زبان دری دانسته شده است.

 

 

 

فارسی، زبان شیرین شعر و ادب

 

در بیست و ششم جولای 2006 میلادی نشست سران سه کشور فارسی زبان در شهر دوشنبه مرکز تاجکستان دایر گردید که توجه اکثر فارسی زبانان را به خود جلب کرد. این اولین بار بود که روسای جمهور سه کشور فارسی زبان افغانستان، ایران و تاجکستان، تحت همین عنوان اجلاس دایرنمودند و راجع به اهمیت موضوع بحث و مذاکره انجام دادند. اما هنوز زود است که در مورد پیشرفت و انکشاف این داعیه بزرگ فرهنگی و تاریخی خارج از ابعاد سیاسی آن امیدوار باشیم و خوشبینانه باندیشیم. اولین اجلاس سران کشور های فارسی زبان در زمستان گذشته درتهران دایرشد، اما بنا به «معاذیر تخنیکی» حامد کرزی، رئیس جمهور افغانستان در آن اجلاس حضور نیافت. باید خاطر نشان ساخت که مقامات کشور ایران لیدرشپ این قضیه را از آن خود میدانند و توقع دارند تا از آن به حیث یک حربه سیاسی استفاده کنند. از جانب دیگر کشور تاجکستان که چند سال قبل از اشغال اتحاد شوروی سابق و تحمیل زبان روسی رهایی يافته است، در راه جستجوی هویت از دست رفته خود به خاطر زنده ساختن و انکشاف زبان فارسی برای مردم و کشور خود از دل و جان تلاش میورزد وبا صداقت بیشتر عمل میکند.

اما متاسفانه در افغانستان که هنوز دامن تعصبات لسانی بر چیده نشده، بلکه توسعه بیشتر یافته است. در حالیکه زبان فارسی دری مربوط کدام قوم و یا اقلیت خاص نبوده بلکه زبان همه مردم و اقوام افغانستان بوده و میباشد. اگر از نگاه قدامت تاریخی و تعداد نفوس بیبنیم، فارسی هم قدامت بیشتر داشته و هم زبان اکثریت مطلق مردم افغانستان میباشد. اما بد بختانه دیده میشود که جریانات سیاسی در افغانستان به جهت گنگ و نا معلوم در حرکت است.

تنزل بلخ و هرات و کابل به عنوان مراکز تمدن فارسی در افغانستان در اواخر قرن 20 نیز به آن منجر شد که بحثهای اولویت زبان پشتو و ثانویت زبان فارسی دری به میان آید. فلهذا از رهبری سیاسی افغانستان در شرایط فعلی انتظار همکاری موثر و بیشتر در مورد توسعه و انکشاف زبان فارسی را نباید داشت. ورنه جای آن را داشت و دارد تا مانند سازمان فرانکوفونی که میان کشور های فرانسوی زبان ایجاد گردیده و بیش از 45 کشور عضو دارد، سازمان فرهنگی چند ملیتی فارسی زبانان نیز به اشتراک کشور های فارسی زبان و نظارت کشور های که با فارسی و یا به شاخه های مختلف این زبان آشنایی فرهنگی و تاریخی دارند، ایجاد گردد.

عظمت تاریخی و وسعت جغرافیایی

 

عظمت تاریخی و وسعت جغرافیایی

 

همان طوریکه رودکی که شاعر زبان فارسی است، و فارسی زبانان او را پدر شعر فارسی لقب داده اند، به جا است که از رابعه قزداری بلخی یاد کنیم که اولین شاعره فارسی بوده و شاعران شعر و ادب فارسی، رابعه بلخی را مادر شعر فارسی لقب داده اند.

هر کی نامو خت از گذشت روزگار                                          
هیچ نا مــــــــوزد ز هـــیچ آموز گار

این بیت توسط رودکی در اوایل شعر سرودن فارسی سروده شده که پختگی شعر فارسی را از آغاز بیان میکند.

زبان فارسی"دري" از جمله بزرگترین زبان های زنده بشریت به شمار میآید.

 میتوان گفت که امروز در جهان بیش از صد میلیون انسان به فارسی صحبت میکند و یا توانمندی صحبت به فارسی را دارد. اما ساحه نفوذ که قابلیت فهم نسبی زبان فارسی و یا یکی از شاخه آنرا را دارد به بیش از پنجصد میلیون نفوس نزدیک میباشد که تقریبا از قلب آسیا مرکزی آغاز و نیمه شبه قاره هند را در بر میگیرد. وسعت جغرافیایی زبان فارسی در شعر حافظ چنین ترسیم یافته است:

به شعرحا فظ شیراز می خوانند و میرقصند                                                         
 سیه چشمان کشمیری و ترکان سمرقندی

 اولین شعر فارسی در قرن سوم میلادی در اوراق تاریخ ثبت گردیده است.زبان دری در اوایل اسلام در عربستان سعودی منحیث زبان پر غنا پدیرفته شده به شمار میرفت. چنانچه درچهارصد کلمه بیگانه غیر عربی که در قران کریم تذکر یافته است، بیست و هفت کلمه ان از فارسی دری میباشد. همچنان سه صد شصت کلمه فارسی دری در زبان یوگوسلاویای "بوسنیا" وجود دارد که " خانم دده توکلی" شاعر یوگوسلاویایی، دیوانی از اشعاراش را به زبان دری فارسی سروده است. بنابر نظرات زبان شناسان بزرک کلمات فارسی همچنان در زبانهای اندونیزی، مالیزی، جاپانی و غیره نیز نفوذ داشته است که ایجاب مطالعه عمیق زبانشناسی را مینماید کدر درین مبحث کوتاه گنجایش آن نمیباشد.

در قرون هفده و هژده میلادی زبان فارسی از تاجکستان، افغانستان و ایران اغاز میشد در شرق الی ختن، کاشغرو ایالات غربی سینکیانگ چین، در جنوب در بخش اعظم از شبه قاره هند، در غرب الی قونیه و ترکیه در شمال الی جهیل اورال راحتوا کرده بود و طی نوصد سال در این کشورها زبان دری فارسی زبان رسمی دربار بود. باید گفت که مردم اسیای مرکزی، ایران، افغانستان، پاکستان، بخش های از هند و چین "جمهوری خود مختار سین کیان" اساسا علم و ادب را با زبان فارسی دری می اموختند. در ازبکستان نیم از مردمانش به فارسی صحبت میکنند. قسمی که دیده شد بعد از سقوط اتحاد جماهیرشوروی سابق، در سمر قند و بخارا کتاب ها و اثار ادبی فارسی که دفن شده بودند دوباره از زیر خاک بیرون کشیده شدند.

 

اهمیت سیاسی و فرهنگی

 

هما نطوریکه زبان انگلیسی از نگاه داشتن اصطلاحات تخنیکی اش به زبان ساینس و تکنالوزی شهرت دارد، فرانسوی به زبان دیپلوماتیک، عربی به زبان کامل یا زبان گرامر و دستور زبان. بدین لحاظ میتوان گفت که فارسی زبان شیرین شعروادبیات است.

در تاریخ بشریت اثار شعر ادب فارسی عظمت و غنا بی نذیر و استثنایی دارد. زبان فارسی را به زبان فرانسوی میتوان چنین در مقا یسه گرفت.در قرون هفده و هزده میلادی شهزاده گان المان، اطریش، انگلیس، روسیه بزرگ و... باعلاقه زیاد میخوا ستند به زبان فرانسوی صحبت کنند و به اموختن این زبان شب ها و روز ها میکوشیدند و افتخار میکردند. در انزمان زبان فرانسوی نفوذ قابل ملاحظه در فرهنگ و سیاست بین المللی داشت. اما از اغاز قرن بیستم به بعد انگلیسی نسبت به زبان فرانسوی سبقت جست و حال همه مردم در سطح بین المللی بیشتر انگلیسی را ترجیح میدهند.

 زبان فارسی نیزبا انکه ساحه بزرگ و نفوذ بیشتر داشت اما متاسفانه در اثرحوادث و رویداد های گوناگون ساحه اش محدود شد. کسانی خواستند بیشتر از بیش این زبان را صدمه بزنند و مردمان ما نیز تحت تاثیر رفته، آگاهانه و نا آگاهانه، زبان فارسی را نام گزاری های مختلف کردند. ایرانی ها خوش دارند بگویند که به فارسی ایرانی صحبت میکنند. افغان ها با افتخار و غرور میگویند ما دری صحبت میکنیم و تاجک ها به تاجکی. در حالیکه همه اش یک زبان است و یک ریشه و یک دستور زبان.

            سه نگردد به ریش مراوار       پرنیان خوانی و حریر پرند

این بیت زبان دری فارسی و تاجکی را بهم ریشه بودن و یکسان بودن معنا میکند که "حریر" دری "پرنیان" فارسی و"پرند" تاجکی هر سه نام همان ابریشم است. پس زبان فارسی مشتق میشود از دری فارسی و تاجکی.که هر سه یک ریشه دارند.

میرزا غالب را گفتند چه فرقی است میان زبان اردو و هندی وی درجواب گفته بود که هردو یک زبان است تنها در رسم الخط فرق دارد. در حالیکه فارسی هم یک زبان و همان یک رسم الخط است، زبان اردو، شاخه از زبان فارسی است. زمانیکه سلطان محمود غزنوی از افغانستان به هند لشکر کشی کرد ارتش را از تمام ساکنان افغانستان بزرگ آن زمان تشکیل داد که این سربازان با صحبت و افهام و بعهیم بین خود لهجه یی را بوجود آوردند. مخلوط آن لهجه با زبان هندی پیوند شد که در نتیجه زبان به اردو یا "زبان ارتش" شهرت یافت. امروز زبان اردو، به حیث فرزند زبان فارسی دری در قسمت اعظم از پنجاب و سند پاکستان به حیث زبان رسمی رایج و حاکم است.

  از یک قرن بدینسو در میان ایرانیان، اصطلاحات و کلمات لا تین و فرانسوی داخل شده و فارسی ایرانی را تحت تاثیر قرار داده است. فارسی دری در سرزمین افغانستان نسبتا سچه و به حال خود باقی مانده و کمتر انکشاف یافته است. در تاجکستان زبان فارسی قدیم رایج است. هرگاه برای یک ایرانی از لغت چون "نغض"، که به معنای خوب است یا "داملا" به معنا اقا، یاد نمائیم برای شان قابل تعجب بوده و به آسانی قابل فهم نمیباشد.از جانب دیگر در طول تسلط شوروی سابق، بنابر سیاست های ستالینیزم رسم الخط سیریلیک به جای رسم الخط فارس بالای مردم تاجبراً تحمیل گردیده است. طی 80 سال حاکمیت اتحاد شوری در زبان تاجی، کلمات و اصطلاحات روسی نیز جاگرفته است. چنانچه در کنار نامهای سچه فارسی با اضافه کردن پسوند های "اوف".به مردان و"ِاووا" به خانم ها در تخلص یک امرعام گردیده است.

قابل تذکر است که شعر و خط فارسی به زیبایی های تاج محل یکی از عجایب دنیا، در شهر اگره هندوستان افزوده است. شهنامه فردوسی بزرگ ترین اثر افسانوی- تاریخی در ادبیات فارسی به شمار میرود که در جهان بینظیر است. میرزا عبدالقادر بیدل شاعر فارسی زبان هند، رباعیات عمر خیام، مثنوی معنوی مولانا جلاالدین بلخی، دیوان حافظ شیرازی، منطق الطیر عطارنیشاپوری همه و همه شهکار های پرعظمت زبان فارسی استند که به زبان های مختلف ترجمه شده است. میتوان گفت که اگر از شعر فارسی زینه ساخته شود آخر اش به آ سمان ها خواهد رسید.

 شعر زیبای سعدی شیرازی که جهان بینی فلسفی و انسان دوستی آن تقدس و شهرت جهانی یافته روی یکی از دیوار های سازمان ملل متحد حک گردیده است :

بنی آدم ز اعضای یک دیگراند       که درآفرینش زیک جوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار       دیگر عضو ها را نماند قرار

تو کز محنت دیگـــران بیغمی          نشاید که نامت نهند آدمی

علا مه اقبال لاهوری که بهترین اشعار اش به زبان شیرین فارسی سروده شده که شعر معروف آتی آن به حوادث یازده سپتامبر2001 میلادی و به حوادث افغانستان امروز به آسانی مطابق دارد.

 

آسیا یک پیکر آب و گل است      ملت افغان در آن پیکر دل است

از ثبات او ثبات آسیا است        از ممات او ممات آسیا است

 

هر قدریکه نا امنی افغانستان را صدمه میزند به همان پیمانه کشور های منطقه، اسیایئ ها و حتی میتوانیم بگویم که جهان صدمه پذ یر میباشد. تصور برین است که بعد از حوادث خونین یازده سپتامبر جامعه بین المللی تا حد زیادی به این واقعیت پی برده است.

در کشور پهناور کانادا که دارای سیاست کثرت فرهنگی است بنابه مهاجرت های سی سال اخیر از کشور های ایران، افغانستان و غیره، از نگاه احصائیه نفوس زبان فارسی مقام نهم را دارا میباشد. همچنان در ایالات متحده امریکا و در کشور های اروپایی زبان فارسی در مقام قابل احترام قرار دارد.

حوادث ورویدادهای جهان امروزی همواره با با پیشرفت ساینس و تکنالوژی همگام بوده و ارتباط مستقیم دارد. با روی کار امدن سیستم "چت" یا "چتنگ" از طریق انترنت و نوشتن دیالوگ های فارسی به خط لا تین خطر دیگر است که زبان فارسی را تهدید میکند. باید با ندیشیم که چگونه از این مشکل کا میاب بیرون بیایم. ورنه آموزش زبان شیرین و زیبای فارسی برای جوانان ونوجوانان ما به تهدید جدی مواجه میباشد.

 

 

تاریخ مختصر ادبیات افغانستان

 

زبان دری، فارسی قدیم نیست!

فارسی بازمانده زبان پهلوی و لهجهء متأثر شونده
 از زبان های دری است.

 

اگر به گذشته کوتاه نظری کنیم در می یابیم که  آریانای کهن در  محور شهر باستانی بلخ مدنیت درخشان پنجهزار ساله افغانستان را داشت. مدنیتی که شامل افغانستان کنونی، هند، فارس (ایران) و آسیای میانه می گردید. قبل از گسترش دین اسلام، مدنیت آریایی به عنوان مهد تمدن و زبان در تاریخ قدیم جهان همیشه  بحث های علمی دارد. بلخ مرکز و آغازگر زبان اوستایی و دین زردتشتی بود. زردتشت خود اهل  و متولد شهر بلخ بود و به قول بیشتر مستشرقین زادگاه زردتشت را بلخ باختر (بخدی) می دانند.

در تاریخ افغانستان، بلهیکا یا بلخ را همان "بخدی" اوستا می دانند که با استناد به اقوال محققین، این شهر باستانی کانون رهایش و مدنیت شاخهء هندو اروپایی است(الف، ص:70) که در آریانا، هند و فارس بسط و توسعه یافت و در عصر ودائی ها،  آریاییان از شما به جنوب سلسله کوه های "هندوکش" پراگنده شدند.  "پیشدادیان بلخی" رادر "بخدیم سریرام درفشان" که به معنی (بلخ زیبا و دارای بیرق های بلند) است می نامیدند. "یما" مؤسس و پادشاه این مدنیت بود. طبق مندرجات "ودا" و "اوستا"، یما اولین پادشاه آریایی است. (ب، ص: 22)

در آثار ودائی و کتاب "ماهاباراته" در باره لفظ "ماهیکا" یا " باهیلکا" این نکته را روشن می سازد که بلخ منشأ ظهور آریایی ها بود که پسانها به مرو، سغد، کابل، هرات، سرزمین هند و بخش فارس گسترش یافتند.

در "اوستا" با کلمات ساده، از زنده گانی بدون تکلف و آرایش "یما" پادشاه سخن رانده شده است. . نام پادشاهان آریایی که ینیان گذار برابری، حکمروایی و اداره بودند به پیشدادی ای بلخ معروف  نیز اند. در سرود های "ویدی" از "یاما" که در اوستا "یما" است، نام برده اند.

سروده های "ریکویدا" که از کتاب برهمنایان ریشه گرفته است، حدود دو هزار و پنجصد سال قبل در افغانستان سروده شده است و سپس در سرزمین هند رشد نمود. " زبان اویستا در افغانستان پیدا شده....سرود های زردتشت بشکل زبانی و شفاهی حفظ گردید. زبان ادبیات اویستایی افغانستان که دارای شعر منظوم هم بود، یک ادب شفاهی بود و بس.." (پ، ص:36)

در قرن اول میلادی سروده های اویستایی گردآوری شده و تدوین گردید که به اویستای ساسانی معروف است. در آن زمان فارس ها در جنوب ایران قادر به تشکیل دولت نشده بودند. در افغانستان ده قرن قبل از میلاد، تمدن باشکوه با روش های اجتماعی، اقتصادی وجود داشت و هنر در جامعه راه خود را گشوده بود.

پادشاهان قدیم بلخ عبارت بودند از پیشدایان، کیانیان، اسپه ها که پسانها در شاهنامه فردوسی و روایات مؤرخان نیز از آنها یاد شده است.. آریایی ها که به باختریان ثروتمند نیز شهرت داشتند، در اوایل هجوم و حملات قبیله های بدوی آسیای مرکزی قرار گرفتند. زمانیکه ماد ها و سپس هخامنشی ها، دولت های خود را در فارس(ایران) شکل دادند و اداره آنان  نظم گرفت، در دوره هفتمین پادشاه  این سلسله در سال 539 قبل از میلاد متوجه باختریان در افغانستان گردیدند و برای چپاولگری و تسخیر این سرزمین ثروتمند لشکر کشی ها کردند.این جنگ ها مدت شش سال ادامه یافت و کوروش در جنگ های افغانستان کشته شد. اما مناطق کرمان، پارتیا، باختر، هرات، ستاگیدیا (افغانستان مرکزی)، سیستان و بلوچستان در تصرف هخامنشی ها درآمد. پسر کوروش از جمله شاهان مقتدری بود که به مناطق مفتوحه قناعت نکرده و سلسله فتوحات خود را تا دامنه سند ادامه داد. سپس متوجه غرب فارس شد.دراین زمان  اداره کننده گان افغانستان و والی ها در شمال و غرب کشورمان، خواهان استقلال و تأسیس سلطنت های جداگانه شدند و تحرک استقلال طلبی باعث شد تا مردم، "بسوس" والی باختریان را پادشاه افغانستان اعلان کنند.

زبان خروشتی: رسم الخط  و زبان "خروشتی" در قرن ششم قبل از میلاد عامل تازه انکشاف تمدن قدیم کشور ماست که از راست به چپ نوشته میشد. این زبان و رسم الخط در دفاتر و دیوان ها، کتیبه های سنگی، فلزات، مسکوکات و ظروف بجا مانده است و منحیث اسناد معتبر وجود دارد. چنین آثار در هده جلال آباد، خوات وردک، منطقه بیماران درونته کشف شده و هم مسکوکاتی در کاوش های باستان شناسی از چمن منطقه جشن و تپه مرنجان کابل پیدا شده است. معبد سرخ کوتل هم بیانگر تمدن قدیم افغانستان است. این آثار بدست آمده حوادث و واقعات دوره های تمدن باختریان،  دوره تسلط هخامنشی ها و دوره با عظمت تمدن کوشانی ها را بیان می دارد.

زمانیکه اسکندر مقدونی سلسلهء هخامنشی ها را در فارس(ایران) مضمحل نمود، متوجه آریانا(افغانستان) شده و در سال 330 ق.م. به کشور ما لشکر گشایی را آغاز کرد. با وجود اینکه حکومت مرکزی در افغانستان ازبین رفته بود و مردم در حالت قبیله یی و منطقه زنده گی می کردند، ولی اسکندر به مقاومت شدید مردم در شهر های مشهور افغانستان  چون: طوس، هرات، غزنی،بلخ و کابل برخورد.اسکندر طی این مقاومت برای اولین بار زخمی شد و سخت زیر تأثیر نیرو های مقاومت افغانستان قرار گرفت تا اینکه احساس خسته گی و پشیمانی می کرد. مقاومت پیهم مردم افغان، او را مجبور به برگشت ازافغانستان کرد و از راه بلوچستان و فارس به بابل رفت.

مردم افغانستان بعد از مرگ اسکندر مقدونی، در چهار بخش اداره های چهار گانه را تشکیل دادند که عبارت بودند از : ولایت باختر یا سغدیانه، ولایت کابلستان، ولایت هرات و سیستان، و ولایت کندهار و و بلوچستان. ادارهء هر چهار بخش افغانستان بدست والیان یونانی اداره میشد که در سال 250 ق. م.  یعنی هشتاد سال استقلال افغانستان را اعلان نمودند.

یکی از محققان افغان در مورد کلمهء (باختر) م نویسد: "..واژه باختري ابداع دانشمندان غربي است. نام اصلي آن بقول زائر چيني هيوان تسانگ « تخاري» بوده است، يعني زبان كه مردم تخارستان بدان سخن ميگفتند. اما چون زبان ديگري قبل از باختري كشف و به تخاري معروف شد بناء براي زبان تازه نام باختري را برگزيدند كه منسوب بسرزمين باختر است."

زبان مردم افغانستان از تأثیرات نفوذی یونانیان نیز متأثر گردیده و از قرن سوم ق.م.، رسم الخط یونانی با زبان پراکریت و رسم الخط خروشتی یکجا بکار می رفت و مورد استفاده قرار می گرفت.. همچنان خط  پارتی که انکشاف یافته خط "آرامی" است در عهد سلسلهء کوشانی ها و نفوذ ساسانی ها در بخش های از افغانستان مروج گردید.

رسم الخط خروشتی – که از راست به چپ نوشته میشد – حدود یک هزار سال در سرزمین آریانای کهن رواج داشت که حدود و ثغور این زبان از بلخ و ماورأی دریای آمو تا سیستان و پنجاب بود.در جنوب افغانستان علاوه از رسم الخط خروشتی، زبان "برهمنی"  با رسم الخط آن نیز مروج و مورد استعمال بود.

در افغانستان قبل از اسلام (دورهء باختریان) زبان های زیاد دیگری نیز گپ زده میشد که عبارت بودند از زبان دری،تخاری، سغدی، یونانی، اسکایی و پهلوی. این زبان ها غالباً منشعب از زبان های سانسکریت و پراکریت اند.

 

تفاوت زبان دری و پهلوی

 

 زبان های دری و پهلوی با وجود شباهت های مشترکی دارند، ولی در اساس و بنیاد از هم متفاوت اند. عبدالله بن مقفع گوید: "...پهلوی منسوب است به پهله که نام پنچ شهر است: اصفهان، ری، همدان، ماه نهاوند و آذربایجان. و اما دری زبان شهر نشینان بود و درباریان با آن سخن می گفتند و منسوب به دربار پادشاهی است و از میان زبان های اهل خراسان و مشرق، زبان مردم بلخ در آن بیشتر بود. اما پارسی، زبان مؤیدان (روحانیون زردتشتی) گزیده بود که در پارس مردم به آن دین معتقد بودند ) و امثال آنان بود و مردم فارس به آن سخن می گفتند." عبدالله بن مقفع نیز محدودیت زبان پارسی را به شهر های خاص نموده، در حالیکه زبان دری با وسعت و گسترش آن در خطهء بزرگ خراسان(افغانستان قدیم) زبان رسمی، ادبی و معتبری بود و همه آثار و تاریخ و حکمت به این زبان نوشته شده است و از افتخارات مردم افغانستان بشمار می اید که تأثیراتی بر لهجهء فارسی نیز داشته است.

در اواسط قرن سوم ق.م. دولت موریای هند در گسترش دین بودایی در افغانستان سعی نمود. دولت یونانو باختری افغانستان دراین نفوذ دینی ممانعت ننمودند و می خواستند خود را در ثروت هند شریک سازند. لذا دین بودایی جای دین زردتشتی راگرفت.

کوشانی ها با تشکیل دولت افغانستان، مدنیت جدید را در تاریخ کشور ما رقم زدند. کنیشکا مقتدرترین پادشاه کوشانی در 120 میلادی پایتخت افغانستان را از بلخ و شمال افغانستان به بگرام و کاپیسا انتقال داد. این سلسله تا 220 میلادی دوام نمود که گرایش خاص در سیطره هند داشتند. یکی از قویترین حکومات محلی کوشانی ها، دولت کابلستان بود که از کاپیسا در جنوب هندوکش تا سواحل سند تسلط داشت."

زبان پادشاهان کوشانی ختنی و تخاری بود که این دو زبان از هم تفاوت کلی داشتند. اما زبان خروشتی در افغانستان از تاریخ پنجم ق.م. تا آغز قرن ششم میلادی، به مدت ده قرن رایج بود. ساحهء زبان های افغانستان از آسیای میانه تا جنوب سند و در غرب از کرمان تا سیستان وسعت داشت. آثاری از آن دوره ها نیز در مناطق مذکور وجود دارد.

از سال 220 تا 425 میلادی، افغانستان در تشنجات و حملات سه جانبه قرار داشت. ساسانی ها شمال غرب افغانستان را در دست گرفتند، سلسله "کیداری" ها که مرکز آن کاپیسا بود موجودیت خود را در جنوب حفظ نموده و با ساسانی ها در جنگ بودند. کیداری ها با دولت "گپتا" های هندی دوستی و مراودت داشتند. در سال 425م. یقتلی ها در شمال افغانستان دولت را تأسیس کردند که مرکز این دولت تخارستان بود. این دولت با قدرتی که داشت، توانست بهرام گور را در "مرو" و یزدگرد ساسانی را در "مرغاب" شکست دهد. بعد از شکست ایرانیان، دولت "کیداری" هم در افغانستان سقوط داده شد و تمامیت ارضی افغانستان را افغان ها دوباره احیأ نمودند.

سیر زبان ادبی از اوایل گسترش اسلام تا به امروز

 

سیر زبان ادبی از اوایل گسترش اسلام تا به امروز

 

افغانستان قبل از گسترش دین اسلام، زیر نفوذ ادیان دیگری چون زردتشتی، بودایی و مانوی قرار داشت. دربخش شرقی افغانستان، دین بودایی بنابر تعلقات و روابط نزدیک با دولت گپتا های هندی رایج گردیده و تا مناطق مرکزی و جنوب غربی کشورمان نفوذ نموده بود.

با گسترش و نفوذ اسلام در افغانستان در سال 642م.، کشور ما به مدت یک قرن پذیرش فرهنگ و ادبیات  جدید عرب و آموزش دین اسلام را در زنده گی اجتماعی خود آوردند. افغانستان دین اسلام و زبان عربی را با حفظ زبان خود پذیرفتند و ملت عرب هم از غنامندی زبان دری برخوردار شده با تمدن و فرهنگ قدیم افغانستان آشنا گردیدند. روابط افغانستان با دین اسلام و فرهنگ عرب و زبان عربی، در حقیقت یک تلفیق و آشنایی دو فرهنگ، در تشکیل آینده تمدن اسلامی نیز تأثیر) در چند دههء قرن اول هجری، سرزمین خراسان (افغانستان قدیم)، تحول عظیم بنیادی و اعتقادی که در ابعاد گوناگون دیگر اجتماعی نیز اثر گذاشت، بوجود آمد.

دین اسلام جاگزین عقاید مختلفه(زردتشتی،مانوی و بودایی) شد و زبان عربی منحیث زبان اعتقادی بزودی گسترش یافت. زبان های محلی افغانستان مانند زبان سریانی و اوستایی را نیز زیر تأثیر قرار داد. پذیرش زبان عربی و جاگزینی ویا نفوذ آن در زبان های دیگر ناشی از دو جریان بود:

یکی اینکه دین اسلام و کتاب آسمانی قرآن کریم به زبان عربی بود و تمام احادیث و روایات صدر اسلام و فقه از عربی به مردم انتقال می یافت. دیگر اینکه زبان عربی با سعی و کوشش علمای عربی زبان در تهیه متون علوم و ترجمه آثار یونان باستان و اندیشهء فلاسفه و حکمأ نقش بارزی را ایفأ نمود.

گسترش زبان عربی و نفوذ آن در ادبیات دری و پشتو و زبان های دگر منطقوی و حتی لهجه ها ، تأثیر گذاشت. در مورد نفوذ زبان عربی عوامل دیگری نیز وجود دارد  که در مقاله دیگر رویآن بحث خواهم کرد.

 

زبان دری قبل از اسلام

 

در افغانستان، آسیای میانه و ایران قبل از اسلام نیز به زبان دری حرف و گپ می زدند. عبدالله بن مقفع در کتاب "الفهرست" تألیف محمد بن اسحاق ابن الندیم الوراق که در سال 378م. ذکر نموده است که" در دوره هخامنشایان فارس و ساسانیان در شهر های مداین زبان دری مروج بود: " اما الدریه فلغۃ مدن المدائن و بها کان یتکلم من بباب الملک و هی منسوبه الی حاضره الباب..."

اما محققان ایرانی این ادعا را رد می کنند. دکتر ذبیح الله صفا در کتاب "تاریخ ادبیات ایران" می نویسد که اگر دری زبان تکلم شهر های شرق بود، پس چگونه در شهر های مدائن و در درگاه سلاطین ساسانی برای تکلم بکار میرفت. وی دلیل می آورد :" علت تسمیه لهجهء تخاطب مدائن به "دری" انتساب آن به درگاه سلاطین ساسانی است نه از آنروی که آن لهجه، همان لهجهء مشرق است...

ولی این تحلیل خیلی ضعیف بوده وجستجوگران ایرانی به گونهء  خواسته اند تا از نفوذ زبان دری در دربار هخامنشیان فارس انکار کنند و دوباره به همین موضوع قانع شده اند که زبان دری، زبان مردم خراسان (افغانستان) است. عبدالله ابن مقفع به صراحت ذکر می کند که: " الغالب علیها من لغۃ اهل خراسان و المشرق لغۃ اهل بلخ.."

یکی از اسناد برجسته دیگر که زبان دری را از زبان پهلوی  قدامت و پیشی داده و آنرا زبان مستقل می داند، کتیبهء است که در سرخ کوتل بغلان کشف شد. " اکنون که سنگ نبشتۀ مکشوفه بغلان را به زبان دری تخاری و رسم الخط یونانی می بینیم، اعتراف می کنیم که زبان دری کنونی از پهلوی منشعب نشده، بلکه در مدت  یکهزار و هشتصد سال تا دو هزار سال پیش ازین در تخارستان تاریخی زبان تکلم و تحریر و ادب و دربار بوده،  که این بیست و پنج سطر نوشتهء آنرادر حدود 160 لفظ بهمان شکل قدیم و عناصر کهن تاریخی در دست داریم، و بنابران کشف این سنگ نبشتۀ گرانبها، تحولی را در اعلام زبان شناسی و تاریخ ادبیات افغانستان بوجود میآورد و عقاید کهنه ویا تقلیدی را متزلزل می گرداند.یکی از دانشمندان ادبیات افغان می نویسد:"...زبان دری قبل از برقراری ساسانیان در نواحی باختر(باکتریا) رو به هستی می گذارد؛ چنانکه در اواخر ساسانی و آغاز دوره اسلامی نمونه های از آن در کتب تاریخی و جغرافیه نویسان عرب دیده می شود.."

"زبان دری . . . تاريخ چيز کم دو هزار سال [دارد]، در دوره های قبل از اسلام  وجود داشـته و در افغانستان [خراسان کهن] بوجود آمده ... نخسـت زبان مردم خراسان بوده و بعداً انتـشار آن به غرب [ايران امروز] صـورت گرفـته ..." ^(ظ، ص:۲۲)

"درآن هنگام در کشور پارس زبان پارسی باستان از بین رفته بود. در آریانا (افغانستان آن عهد) در هرگوشه بزبانی دیگر گپ زده میشد, در سراشیبی های شرقی و جنوبی هندوکش زبان پراکریت, در کنار سانسکریت, کلاسیک قد علم کرده بود و مردمان آن نواحی بحیث یک زبان عمومی و ملی بدان سخن میگفتند. در شمال هندوکش وپاردریا در اثر تماس زبان سغدی و پهلوی خراسانی با زبان تخاری (بقولی شکل ابتدایی همین زبان دری) بوجود آمده بود" (ص، شماره٢، سال۶)

واقعیت امر آنست که دری، زبان گسترده و قدیمی بود که پهنه آن لهجه ها و زبان های دیگر رازیر نفوذ خود داشت. زبان پهلوی و لهجهء فارسی نیز متأثر از زبان دری بود. اینکه نویسنده گان ایرانی سعی دارند تا برعکس زبان دری را "لهجۀ دری" و لهجهء فارسی را زبان فارسی  می خوانند، در واقع تصور و کوششی است تا هویت زبان دری را در محور زبان پهلوی ترسیم کنند و آنرا " فارسی دری" بنامند. این موضوع را به صراحت به همه دانشمندان و ادیبان افغانستان، ایران و تاجکستان یاد دهانی و تذکر میدهم تا درمقالات و نوشته های تحقیقی خویش یکبار دیگر جستجوگر واقعیت های تاریخی زبان دری و دیگر زبان های  ماحولش شوند و آنچه را که نوشته اند دوباره تعدیل نموده به واقعیت زبان دری صحه گذارند. برای دانشمندان افغانستان اینکار یک امر فرضی و واجبی شمرده شده و تاریخ ادبیات دری را که در معرض توهمات و تحریف ها قرار گرفته است ، برهانند و از تقلید های تبلیغاتی دیگران و یا از مصلحت های مقطعی ذوقی خود با زبان ها و ملیت های دیگر بپرهیزند تا باشد که واقعیت تاریخی جامعه ما بخوبی تمثیل گردد.

 اگرما به جستجو های علمی زبانی و تحقیقات  معاصر در زمینه ادبیات دری و فارسی  نظر کنیم، اکثر محققان به استناد  مقالات و فرآورده های نویسنده گان وکتاب های چاپ ایران ، تحقیقات خود را می نویسند. و آنچه که آنان تحلیل محتوی دارند،به اندیشه دیگران القأ  می کنند.اما پژوهشگر راستین  باید از کلام دیگران نیز ، صحت و سقم موضوع را بیرون کند.

 من به این باورم که اگر پارت ها و زبان پارتی به فارس رفته و حرف (ت) به ((س) شکل گرفته است. پس همان فارسی فارس ها هم لهجه و پس ماندهء زبان پارتی، تخاری، دری است و به زبان فارسی ایرانیان باید بگویم"فارسی دری" یعنی اینکه زبان فارسی مشتق شده  و لهجه زبان دری است. و زبان دری زبان مادری و اصلی  که مرکز آن افغانستان است و فارسی از "دری" بوجود آمده است.زیرا:

همه به این مؤافق اند که زبان اویستایی، زبان کهن آریانا و آریاییان باختر(افغانستان) است. زبان "پارتی" هم زبان باختری، بلخی و کوشانی است که زبان های سغدی و تخاری(دری) نامیده می شود.

 پس همه مؤافق اند که زبان دری به غرب و به فارس رفته وبه زبان پهلوی که تلفیقی از ادامه زبان "آرامی" و عربی بود، نفوذ کرده  وشکل زبان پارسی بوجود آمد.

همه به این مطلب مؤافق اند که زبان دری تا قرن سوم و چهارم هجری در افغانستان با عظمت خود در دربار و زبان ادبأ و شعرأ و کلام مردم و محاوره سراسر افغانستان و ماحولش موجود بود و کتاب های زیادی هم تألیف شده است و دیوان های اشعار دوره های طاهری ها، صفاریان و سامانی ها اسناد معتبر این ادعا است.

 و همه مؤافق اند که تا این زمان در فارس(ایران) اثری وجود نداشته و زبان فارسی (پهلوی) تحول نیافته بود و شاعر و نویسندهء هم در آندیار وجود نداشته است.

پس زبان "دری" که اصالت خود را تا اخیر قرن چهارم هجری بعنوان یک زبان مستقل، درباری و زبان ادب در سراسر آریانا زمین ثابت نموده است، چگونه یکبار زیر دست یک لهجهء "فارسی" که خود زیر نفوذ "دری" قرار داشت، درآید.

طور مثال زبان عربی ، یک زبان مستقل و باستانی است و در سراسر کشور های عربی با لهجه های متفاوت صحبت میشود . یکی از لهجه های عربی هم در مصر است که با عربی اصلی(سرزمین حجاز و عراق) با اندک تفاوت و لهجه فرق دارد و یا در مراکش زبان "بربری"را با عربی صحبت میکنند. اما هیچکسی، مادر زبان (عربی) را زیر نفوذ لهجه ها قرار نمی دهد و پسوند و یا پیشوندی برای عربی نداده اند و نمی گویند"مصری عربی" یا "بربری عربی". نهایتاً هم اگرکسی در زبان و صحبت خود وضاحت دهد می گوید که من عربی با لهجه مصری صحبت میکنم. پس زبان مادری صدمه نمی پذیرد.

پس ما هم می توانیم زبان "دری" را بعنوان زبان مادری و باستانی افغانستان، آسیای مرکزی و ایران بنامیم و ایرانیان باید بگویند که زبان ما پارسی دری است یعنی فارسی ما مشتق شده از ادبیات دری است. اما من فکر نکنم که یک فرد ایرانی هم حاضر شود تا چنین کلمه مرکب را برای زبان "فارسی" خود بیآورد. زیرا آنان کوشش دارند تا زبان های دیگر را آویزه و جزء زبان فارسی  تمثیل کنند و خود، مادر زبان هاباشند. یعنی که همیشه می گویند ما فارسی زبانان...

اما متأسفانه که دانشمندان افغان این مطلب را نادیده گرفته و فقط با مقالات یک جانبه  دانشمندان ایرانی، در موقف دفاعی قرار گرفته اند و چون تحقیقات آنان هم بر مبنای اسناد و کتب تحریر شده آنان است، نمی توانند از این محدوده خود را خارج کنند. از طرف دیگر هم عوامل جنگ، عدم دسترسی به اسناد و کتب قدیم و نهایتاً بی توجهی دولت های افغانستان به فرهنگ و زبان و نداشتن یک بنیاد سرتاسری فرهنگی  در افغانستان، باعث شده است تا در محدوده همین چند کتاب و سند ایرانی ، زبان خود را شرح و تحلیل محتوی کنند.

پس ما ضرورت نداریم تا زبان دری خویش را "پارسی دری" بنامیم. و اگر ایرانیان نمی توانند زبان فارسی خود را "فارسی دری" بنامند، ما افغان ها هم نمی توانیم  زبان باستانی "دری" خود را "پارسی دری" بگوییم” زبان دری لغت اهل بلخ و بخارا " گفـته شده است. ابن مقــفع که خود اهـل فارس است، تنها زبان مردم خراسان و بويژه بلخ را دری می داند و مقدسی که خود به شهرهای خراسان و ماوراءالنهر سفر کرده است، زبان بلخ را بهـترين زبان می دانـد. " از لحـاظ خـاستگاه واژاگـانی زبان دری مربـوط به خانـواده زبان اوستائی بلـخی می باشد..." ^{(ض،شماره ۲، سال سوم)}

 زبان دری بعـد از قرن پنجـم هجری به سوی باخـتر (ايران امروز) گسترش يافـته است.  کتيبه آتشکده کرکوی در ولايت نيمروز (استانی در غرب افغانستان و هم مرز با استان زابل ايران) را شايد بـتوان قديـمی ترين اثر به اين زبان شمرد.

"..بهرام گور به هر زبان سخن گفتی؛ به وقت چوگان زدن پهلوی گفتی، اندر حربگاه ترکی گفتی و اندر مجلس عامه دری گفتی." (غ، ص: 11)

در تاریخ سیستان ابیات مذهبی زردتشتی زیر را ابوالمؤید بلخی در شاهنامه خود ذکر کرده است و به نقل از بهار خراسانی و تذکر آن در تاریخ افغانستان ، تألیف عبدالحی حبیبی چنین آمده است:

فرخته باذا روش

 خنیذه گرشسپ هوش

همی پرست از جوش

انوش کن می انوش

دوست بذآگوش

به آفرین نهاذه گوش

همیشه نیکی کوش

(که) دی گذشت و دوش

شاها! خدایگانا!

به آفرین شاهی!

و یا این سه مصرع را که  مؤرخان عرب قبل از اسلام در سیستان افغانستان نوشته و ذکر کرده اند:

آبست و نبیذ است

وعصارات زبیب است

سمیه روسپیذ است

 اسد ابن عبدالله  در سال 108 هجری که حکمران بلخ بود. زمانی که به آنطرف دریای آمو گذشت و در جنگ بدست امیر ختلان شکست خورد و دوباره سرافگنده به بلخ برگشت. مردم  باین ابیات و هنر شعر به زبان دری او را هجو کردند و سرودند که:

از ختلان آمدیه

برو تباه آمدیه

آبار(ه) بازآمدیه

خشک و نزار آمدیه

بگونهء  ایجاز و کوتاه میتوان بگویم که ابیژه و برگزیده دری و اویستایی که از بلخ و بلخیان و آریایی ها برخاسته است در زبان پهلوی فارسی نیز اثر گذاشت و آنرا به عنوان  یک لهجه یا متأثر شونده از زبان دری در غرب خراسان شکل داد و این کلمه هادر دربار هخامنشی هانیز استفاده زبانی میشد. کلمه "اپگان" یا "افغان" که به معنی  غیور و با شهامت است به عنوان یک افتخار، جزء القاب و نشانه های بلند مرتبه گی شاهپور دوم شاه ساسانی یاد میشد و پیشوند القاب او بود. زیرا شاهپور دوم همانند افغان ها با شهامت و راستکار بود و این مطالب را در کتیبه های بازمانده در "بیستون" میتوان خواند و منحیث اسناد و مرجع برای نوشته های تحقیقی بکار میتوان برد.

ابو حفص سغدی  از اولین شعرای زبان دری در قرن اول هجری  در افغانستان است. و در قرن دوم هجری شاعردیگری بنام ابوالعباس مروزی در خراسان میزیست.

 

خراسان (افغانستان قدیم) و ادبیات دری

 

ابومسلم عبدالرحمن خراسانی که بنیان گذار دولت مقتدر خراسان و جدایی افغانستان از دولت امویه بود، متولد شهر "سرپل" ولایت بلخ در شمال افغانستان است که به زبان و ادب عرب نیز مهارت و آگاهی کامل داشت. وی در سال 124هـ.ش/129هـ.ق./746م. بیرق سیاه را در شهر "مرو" برافراشت و خود را شهنشاه خراسان اعلان کرد. او در مدت دوسال  تمام شهر های افغانستان را از قیمومیت اموی ها آزاد کرد.

در خراسان زمین زبان و ادبیات دری با لهجه های متفاوت منطقوی آن، در همه جا رایج بود که مهمترین لهجهء قدیم زبان دری "سغدی" و "تخاری" است.اولین شاعر زبان و ادبیات دری هم ابوحفص سغدی نام دارد. زبان دری تخاری تا هنوز هم در مناطق شمال افغانستان و در ولایات بدخشان، تخار،بلخ و دره های پنجشیر و اندراب زنده مانده است و بیانگر اصالت، قدامت و پخته گی زبان دری است. زبان دری منحیث زبان اصلی و مادری مردم افغانستان توانسته در برابر نفوذ فرهنگی و زبانی  بیرونی مقاومت نماید و خود رابا وجود سهل انگاری دولت های بی تفاوت وقت که هیچ توجه به ارزش های زبانی و ادبی نداشتند، نگهدارد.

همچنان از زبان های همگون که با لهجه ء دری  وجود دارد می توان از آذری، هراتی، طبرستانی، خوارزمی،کردی و نهایتاً فارسی نام برد. زبان فارسی بازماندهء زبان پهلوی و لهجهء متأثر شونده از زبان دری است. کسانی که زبان دری اکنون بنام "فارسی قدیم" و یا " فارسی دری" یاد می نمایند، دو گروه متفاوت اند: یک کسانی اند که دری را بعنوان زبان مستقل پذیرفته اند و قدامت و استقلال زبان را با تفاوت های آن با فارسی درک کرده اند. ولی بخاطر اینکه کلمه "دری"  در زبان محاوره کمتر استعمال شده است و نفوذ کلمه فارسی و فارس بعد از دورهء صفوی ها و ایستلای آنان بر کشور ما نسل به نسل  مورد استفاده بوده است و اکنون که آنان بخواهند روش و دگرگونی کلمه را از "فارسی" به "دری" بیان دارند، شاید برای مردم عام نامأنوس باشد، لذا کلمهء " پسوند "فارسی دری" را  بکار می برند.

البته استفادهء ایندوکلمه مرکب "فارسی دری" برای زبان"دری" درست نیست. ادیب و نویسنده مکلف است تا ذهن مردم را با اصل کلمه آشنا سازد و تنها به کلمه "دری" اکتفا کند.

دوم  یکتعداد دیگری از باسوادان  که تا هنوز نتوانسته این حقیقت را دریابند وبا گرایش های سمتی، نسبیت را قائل اند، و از آنجائیکه همیشه کلمهء "فارسی" را بجای"دری" استفاده نموده اند، دگرگونی و یا تغییر این کلمه را عار می شمارند و حالت جزمی و دگماتیک را در استفاده کلمه دارند و از برج عاج نشینی خویش پائین نمی آیند و به همان کلمه ترکیز دارند.

این تناقص دروحدت زبانی ما لطمهء بزرگی است که حتی مردم عام ما را در دوراهی و شک قرار می دهدو صفوف ادبی افغانستان را از هم جدا می سازد.

کسانی که تصور می کنند که زبان "دری" لهجهء "پارسی یا فارسی" ایرانی است، هم اشتباه می کنند. برعکس زبان های ذکر شده بالایی  همه حتی پیش از سیطره دین اسلام و زبان عربی هم وجود داشته و متأثر از زبان "دری" بوده اند.زبان دری نه تنها تأثیر و نفوذ به زبان پهلوی(فارسی) داشت بلکه کلمات زیاد دری در زبان عربی معرب شده و قابل استفاده است.

 یکی از ادیبان و دانشمندان افغان دراین زمینه تحقیقات مبسوطی انجام داده و می نویسد: ".. ورود کلمه های دری در زبان عربی, حتی پیش از ظهور اسلام آغاز شده بود که میتوانیم بسیاری از آنهارا دراشعار دوره جاهلیت عرب نیز دریابیم. این ترکیب ها و کلمات راه ورود خویش را هنگامی در زبان عربی باز نمودند.."  (ص، شماره ٢، سال ششم/ صفحه انترنتی "خاوران" بخش ادبیات دری)

یکی از محققین می نویسد که ".. زبان دری در آغاز پیدایش آن ممکن (پارتی بوده) در آثار شعرأ و ادبأ به نام "دری"، "پارسی دری" که (پارتی دری) است و یا پارسی (پارتی) به کار رفته است." (س، ص13)

پس اولتر باید زبان "پارتی" را جستجو کرد که ریشه  کدام زبان را دارد و بعداً این حکم را کرد که پارتی با فارسی چه نسبتی دارد.

یک از مؤرخین  ارجمند افغان، علی احمد کهزاد می نویسد: .." زبان پارتی از اینکه در ساحه نفوذ زبان اویستایی به میان آمده است بنابران مستقیماً ریشه اویستایی دارد.."

ادیب  ایرانی می نویسد: "..پارتها پس از ایستلای یونانیان از ناحیهء شمال خراسان برخاسته زبان آنان در قلمرو امپراتوری شان زبان پارتی و آن زبان رسمی و اداری بوده است" یک تعداد از نویسنده گان ایران و افغانستان به استناد بیت فردوسی، کلمه "پارسی دری" را استفاده می کنند که گفته است:

به تازی همی بود تا گـــــاه نصر

بدانگه که شد در جهان شاه نصر

بفرمود تا پارســــــــــــــی دری

نبشتند و کوتاه شــــــــــد داوری

در حقیقت منظور فردوسی لهجهء پارسی، متأثر از زبان دری است که در غرب خراسان(اصفهان، ری و دماوند) رایج بود. او بقول خود، ترجمهء "کلیله و دمنه" تألیف عبدالله بن مقفع را که به امر نصر بن احمد سامانی به دری برگردانده شده بود، دریکی ازا بیات خود از دیدگاه شاه سامانی تذکر می دهد. منظور فردوسی وضاحت زبان دری است نه اینکه زبان دری را به  پارسی پیوند زند. یعنی او خواسته که ترجمه این کتاب را به پارسی و یا فارسی که  لهجه زبان پهلوی و یا عربی را دارد، نبودهدف بلکه هدفش از پارسی همان زبان متأثر شونده از زبان اصلی دری است. زبانی که در بلخ و ماورالنهر مروج است. زیرا نصر بن احمد سامانی در بلخ و بخارا  می زیست و آرزو داشت که ترجمه کتاب ها از عربی به دری برگردانده شوند. دراین زمینه تفسیر و برداشت  محققین ایران  هم تفاوت کلی دارد و به این معنی نیست که گویا فردوسی بطور خاص به زبان فارسی صحه گذاشته  که "دری" شاخهء آن باشد

زبان و ادبیات دری بعد از اسلام با تلفیق زبان و فرهنگ عرب نضج و گسترش وسیع یافت و ادیبان و شاعران زیادی در افغانستان ظهور نمودند. باآنکه زبان دری متأثر از کلمات عربی نیز گردید که اکنون جز این زبان بشمار می رود، بازهم از لحاظ قواعد و دستور، مکالمات و اصطلاحات، منشور و فرمان پادشاهان و هم در شعر و ادبیات غنی ومستقل بوده و توانسته است در برابر نفوذ زبان های دیگر مقاومت نماید و زنده بماند.

قبل ازینکه سیر زبان ادبی دری را مورد بررسی قرار دهیم و ریشه های این زبان رامطرح نمایم، بهتر است تا در زمینه زبان های اصلی افغانستان قدیم(خراسان) بررسی صورت گیرد.

دکتور ذبیح الله صفا یکتن ز محققین ایرانی، ادبیات و زبان را در سه قرن اول هجری به سه بخش جدا از هم تصنیف بندی نموده است: ادبیات عربی، زبان پهلوی و ادبیات دری.

وی می نویسد: "..ادبیات عربی یعنی زبان  و نثر و نظم تازی...." ادبیات پهلوی را از آنروی که بازماندهء لهجه رسمی و دینی و ادبی دوره ساسانی بوده است....و ادبیات دری را از آنروی که زبان ادبی، رسمی و سیاسی در دوره اسلامی شد." این محقق ایرانی خود، زبان دری را از پهلوی(فارسی قدیم) جدا دانسته و زبان فارسی را منحصر به دوره شاهان ساسانی می داند. در حالیکه در جای دیگری ادبیات دری در دوره قبل از اسلام و به حیث یک زبان اصیل آریانای کبیر که مرکز آن دولت بلخ تاریخی در شمال افغانستان است، یاد نموده است.

سوال دراینست که هرگاه این زبان قبل از اسلام در دربار شاهان هخامنشی وجود داشته (که هم وجود داشت)، و زبان دربار شمرده می شد و منشأ آنرا بلخ و بلخیان می دانند که بازهم این زبان قدامت بیشتری دارد و زبان اصلی بود. پس "دری" حتی در نشوو رشد زبان پهلوی اثر داشته است.

محققان افغان به این باور اند که"..انتشار زبان دری برای اولین بار از مشرق صورت گرفته و زبان عامه مردم ایران در آنوقت زبان پهلوی بوده است چنانکه غالب آثار دینی، ادبی و علمی که در آن حدود نوشته شده به همین زبان پهلوی میباشد. حتی اشعار ی هم که در مملکت ایران،همدان، آذربایجان و طبرستان گفته میشد تا مدتی بزبان پهلوی طبری و یا سایر زبان های محلی بود در صورتیکه قدیم ترین اشعار فارسی که در خراسان از طرف حنظلهء بادغیسی، محمد بن وصیف سکزی و بسام گرد خارجی گفته شده  همه به زبان فصیح دری بوده است.." و هرگاه گویند که این زبان(دری) زبان مشرق و اهل خراسان و یا افغانستان امروزی است که مرکز آن دامنه کوه های هندوکش است، بازهم منشأ و مبدأ زبان دری افغانستان شمرده می شود و لهجه های ماحولش متأثر از غنای ادبی این زبان قرار گرفته است.

دری بعد از اسلام، زبان ادبی، رسمی و سیاسی بود و اکثر دانشمندان، شاعران و ادیبان با همین زبان در سرزمین افغانستان سخن می گفتند و آثار ارزشمندی را هم بجای گذاشتند. اکنون همه آثار دری بعنوان متون اساسی تاریخی و ادبی افغانستان در کشور ما و در هند، آسیای میانه و ایران وجود دارد.

اکثر تذکره نویسان به این باور اند که زبان و ادبیات دری در قرن اول هجری بطور کامل آن در افغانستان(خراسان) منحیث زبان ادبیات، سیاست و اجتماع مطرح گردید. ابوحفص سغدی اولین شاعر زبان دری شمرده می شود.

اگر ما به قدیمترین آثار رو بیآوریم و عمیقاً مطالعه کنیم با وضاحت درمی یابیم که همهء این کتاب ها به زبان سلیس دری نوشته شده است مانند گرشاسپ نامه، شاهنامه ابی منصوری، شاهنامه دقیقی بلخی،تاریخ سیستان، عجائب البلدان، حدود العالم، تفسیر طبری و امثال آن.

یکی از دلایل دیگری که زبان دری را به افغانستان نسبت واقعی می دهد، نوشته های قرن سوم و چهارم هجری است که نویسنده گان نوشته اند و شعر سروده اند. زبان دری ، زبان عامه مردم بود. در حالیکه در فارس( ایران)  هیچ یک نوشته و یا رسالهء را شما پیدا نمی کنید که در قرون سوم و چهارم هجری به زبان دری در آنجا نوشته شده باشد. اکثر نوشته به زبان پهلوی و لهجه های محلی آن است.

محققان افغان هم در دایره المعارف آریانا چنین نتیجه گیری دارند که " زبان دری لهجه خاص مردم خراسان چون بلخ، هرات، غزنه و بدخشان بوده است که آهسته آهسته توسعه و انتشار یافته  و مردم سایر بلاد ایران  که از خود لهجهء بومی داشتند ازین شیوهء زیبا پیروی کردند و تدریجاً از زبان های محلی خود چون پهلوی(فارسی) و طبری و غیره دست برداشتند.)

 

ادبیات دری در افسانه ها و فلکلور

 

زبان دری در افغانستان تا هنوز دست نخورده باقیمانده و هرگاه تاریخ جهانگشاه جوینی و تاریخ بیهقی را مرور کنیم و یا شمهء از قصه های اساطیری شاهنامه فردوسی را  با دقت مطالعه نماییم، خود را با کلمات  و جمله بندی ها و بیان مطالب آن همرنگ و یکنوع احساس می کنیم. بدین معنی که زبان اصیل دری  که در متون قدیم ادبی ما وجود داشت هنوز هم در زبان عامیانه مردم ما جا دارد و زبان تکلمی و قابل استفاده مردم ماست.

یکی از برازنده گی ادبیات دری در کشور ما همین است که زبان تا هنوز دست نخورده  باقیمانده و محققین و جستجوگران  ادبیات کشور ما مکلف اند تا در مستوای داشته های  اصیل، دست بکار گردند و از طریق افسانه ها و روایت های مردمی، کلمات ناب دری را در فرهنگستان ادبیات دری بیآفزایند.

از جانب دیگر ادبیات دری می تواند بیانگر خصوصیاتی باشد که از زبان های دیگر برتری  یافته و با ژرف نگری می توان ابعاد تاریخی آنرا نیز بازگونمود. در افسانه های علاوه از تمثیل وقایع به زبان اصلی، کلمه های ناب را میتوان یافت. علاوتاً  باید تذکر داد که در افسانه ها هم می توان لهجه های محلی را ریشه یابی کرد.

ادبیات دری با لهجه های اصیل مختلفه تخاری، هروی، هزاره گی، سیستانی و کابلی نمود های برجسته ادبیات دری شمرده می شوند.

 

ریشه لغوی زبان دری

 

زبان شناسان، دری را مشتق از کلمه "دره" نموده اند و عدهء هم آنرا منسوب به دربار می دانند. اما اکثر محققین به این باور اند که زبان دری زبان دره های دامنه های  هندوکش افغانستان است و در همانجا نمو کرده است.

در برهان قاطع آمده است: " گویند لغت ساکنین چند شهری بوده که آن بلخ و بخارا و بدخشان و مرو است.)

محمد تقی بهار ملک الشعرای ایران در کتاب "سبک شناسی" خود می نویسد: "..بعضی ها گفته اند که اصل  زبان دری همان فارسی قدیم است و بعضی گویند که زبان دری باقیمانده لهجه سغدی است که در سمرقند و ماورأ جیحون از قدیم بران زبان سخن میگفته اند و گروهی از قول ابن مقفع می گویند که زبان دری یعنی زبان پایتخت و این فصیح ترین لهجه های متداول عصرساسانیان بود و لغات شرقی خاصه بلخ در آن زیاد بوده است..."

وی همچنان می نویسد: "... چون بعد از اسلام مردم بخارا و سمرقند کتابهای نثر و نظم را بزبان دری نوشته اند و شعرای خراسان(افغانستان) هم بدان زبان شعر گفته اند و به تدریج این زبان از خراسان به ایران سرایت کرده است. من می توانم عقیده اخیر را با دو عقیده قبل از آن یکی شمرده مؤفق شویم که زبان دری همان زبان مردم بلخ و بخارا است.

یکی دیگر از جستجوگران ادبیات  عقیده دارد که :" از نقطه نظر مبدأ جغرافیایی و پرورشگاه اولیه، زبان دری در قرن های اول هجری از دیدگاه اکتشافات جدید  و پیدا شدن لغاتی در زبان سغدی که در دری وجود دارد و پهلوی ساسانی فاقد آنست، منشأ زبان دری به پهلوی ساسانی و به فرس هخامنشی تعلق نمیگیرد بلکه به "پرتوی" و "سغدی" ارتباط دارد و زبان تخاری هم در آن تأثیری دارد و این سه زبان در دو جانب آمو دریا در تار و پود زبان دری بافته شده اند..." (ر، ص:322)

در مورد کلمه "فرس" یا "فارسی"، شاعر توانمند دری  اسدی طوسی چنین می نگارد: ".. این کتاب برای مردمی کرده است که بزبان دری آشنا نیستند و شعر می گویند.."

ناصر خسرو بلخی هم در سفر نامه خود بیان می دارد که مردم فارس از شناخت کلمات اصیل دری در می ماندند و زمانیکه یکی از شعرأی فارس بنام قطران در تبریز با او ملاقات داشته، از مشکلات  و درک مفاهیم  دیوان "منجیک ترمزی" سخن گفته و از ناصر خسرو طلب کمک شده است.

دکتور ذبیح الله صفا وجه تسمیه "دری" را به نقل از "برهان قاطع" چنین توضیح می دارد: "...هر لغتی که در آن نقصانی نباشد، دری میگویند همچو  اشکم و شکم، بگوی و گوی، بشنود و شنود و امثال آنها. پس اشکم و بگوی و بشنود دری باشد و جمعی گویند که لغت ساکنان چند شهری بوده که آن بلخ و بخار وبدخشان و مرو است..." (چ، ص:160)

اما محققان افغان باین باور اند که : "..این زبان خواه منسوب به دره یا در یا دربار باشد ، خواه  تخاری (که وجه آن چنین است: تخاری – تخری – تهری – دری) زبانی است که در صدر اسلام زبان پهلوی(فارسی قدیم) را زیر دست خود برده و خود در ادب و فرهنگ جای آنرا گرفت. منشأ و مبدأ این زبان به تصدیق همه و بدون تردید افغانستان بوده و ازینجا به دیگر بلاد جهان چون ایران، ماورأالنهر، قفقاز، هند و ترکیه انتشار یافته و مدتی زبان رسمی شاهان بزرگ بوده است. دلائلی که هم اکنون بدست داریم بطور قطع این حقیقت راثابت میکند که زبان دری اصلاً و اساساً زبان مردم بلخ، هرات، مرو، بدخشان ، کابل و سیستان میباشد.." (ژ، جلد پنجم، ص 400)

یکی از خاطرات من نگارنده  در زمان آموزش و تحصیلاتم در تهران هم می تواند دلیلی بر شناخت زبان دری و مشکلات فارسی زبان در عصر معاصر است. من زمانیکه امتحان یکی از مضامین دوره ماستری در مورد تاریخ بیهقی را می گذرانیدم، استادان از بیست  نمره، برایم هژده و نیم دادند. استادان پوهنتون پیام نور از من پرسیدند که چگونه امکان دارد که  تو یک افغانی  در تاریخی بیهقی از بیست، هژده و نیم گرفتی؟

جوابش خیلی هم ساده بود که دادم و گفتم: چون متن تاریخ بیهقی که در قرن پنجم هجری نوشته شده است،  جملات و ونوشته هایست که هم اکنون مردم ما با آن زبان حرف می زنند (واقعیت هم همین است)  و من ضرورت به مراجعه به پانوشت های واژه های شما ندارم تا معنی آنرا را در فرهنگ ها جستجو کنم. ضمناً گفتم  که این اصالت زبان دری در افغانستان  است که فرهنگ قدیم ما را تمثیل می کند.

 

علل تشابه زبان های دری و فارسی

 

همانگونه که تذکر داده ام، زبان دری ریشه های زبان سانسکریت  داشته و پهنه زبان  های سغدی و تخاری است که از دره های هندوکش در افغانستان برخاسته اند. کلمه های قدیم و اویستایی را نیز می توان در زبان دری دید و ریشه یابی کرد. زمانی که آریائیان به غرب و جنوب مهاجرت کردند، دربین جوامع و اقوام و مدنیت های دیگراز لحاظ فرهنگی و اجتماعی تأثیر پذیر بودند و نفوذ کلامی آنان نیز در زبان و عنعنات  و روش هایشان بیشتر بود.

یکی از زبان ها متأثر شونده هم زبان "فارسی" است که ریشه های پهلوی دارد. آریایی ها در زمان مهاجرت و کوچ اقوام به فارس، از زبان دری  استفاده می کردند و طی سال ها  دری بر زبان پهلوی اثر گذاشت و کلمات و ترکیبات جمله های دری  و فارسی (پهلوی) با خود مدغم کرد. زبان فارسی که متأثر از زبان عربی بود، شباهت های خود را با زبان دری بعد از گسترش دین اسلام بیشتر کرد. زیرا اکثر کلمه های قرآنی در دوزبان ریشه های مشترک را بهم پیوند زند. علاوتاً اینکه با گسترش امپراتوری های افغانستان بعد از اسلام چون سلسله های طاهریان، صفاریان، سامانیان، غزنویان، خوارزمشاهیان، تیموریان و ابدالیان، زبان دری منحیث زبان رسمی این خطه بود و علمأ و دانشمندان و شعرأی برجسته و نخبه را تحویل دوره های تاریخ داده اند که آثار آنان مظهر اصالت های اصیل زبان دری در افغانستان غربی قدیم و ایران شمرده می شود.

"مسلم است که زبان دری در دوره پيش از اسلام  در ماوراءالنهر و خراسان رايـج بوده و يک شبه بدون ريشـه و پيشـينه در دوره صفاريان و سامانيان بوجود نيآمده است. اين زبان پيشيـنه ای چند قرنی داشـته است و گر نه امکان نداشت که در مدتی کوتاه  سراسر خراسان را فراگـيرد  و به عـنوان زبان عـلمی و ادبی که در آن شعر سروده و نـثر نگاشـته می شد، عرض وجود کـند." (ط، ص: انتزنت خاوران)

فارس ها و زبان فارسی طی این دوره ها زبان متحول یافته پهلوی را فارسی نام نهادند که در برابر نفوذ زبانی عربی از غرب و دری از شرق قرار گرفته و از امتزاج آن با  استفاده از لهجه های محلی، فارسی  شکل گرفت. بهمین منظور فارسی با دری مشابهت های – جدا  از شکل لهجه یی آن -  پیدا نمود. زبان پهلوی (فارسی)  با زبان دری  مشابهت های کلی دریافتند و به مرور زمان مختلط گردیدند.. عامل اساسی شباهت و ارتباط کلمه های این دوزبان علاوه بر قرابت خانواده گی زبانی، معاصر بودن و نفوذ آن به مناطق مبدأ یکدیگر بوده است.

هرگاه ما با تحقیقات ابن مقنع و ابن ندیم که در مورد زبان دری نوشته اند توجه کنیم، آنان زبان دری را زبان  رسمی امپراتوری ساسانیان دانسته و ادعا دارند که کلمه های دری و فقره های ازین زبان در عربی نیز اثر گذاشته و دیده شده است. این تدعا می رساند که زبان دری ریشه های عمیقتری داشته و دونیم قرن قبل از اشاعه اسلام وجود داشته است که مراحل اولیه زبان دری را می ساخته و این مصادف با قرن سوم و چهارم میلادی یا قرن اول و آغاز قرن دوم هجری  می باشد.

از جانب دیگر نیز می توان  تأثیرات زبان پهلوی ساسانی را در زبان دری به طور نسبی پذیرفت. اما زبان پهلوی ساسانی که در گذشته از اویستای زردتشت متأثر بود بازهم با ریشه های زبانی افغانستان برمی گردد که در مورد اویستا  در جای دیگری و بطور جداگانه بحث و تحلیل محتوا صورت گیرد.

پیوند زبان های دری و اردو

 

پیوند زبان های دری و اردو

 

زبان اردو فرآورده و تأثر  زبان های با نفوذ دیگری چون زبان دری است که در اثر رابطه های متواتر اقوام و مدنیت ها، لهجه های مختلف  با زبان های محلی پیوند خورده است . اکثر این پیوند ها در اثر لشکر کشی ها و تسلط شاهان و اقوام مهاجر افغان که به هند سرازیر شدند و یا در هنگام لشکر کشی ها، زبان  دری بعنوان زبان رسمی دربار شناخته شده بود و در ادبیات نیز تأثیرات بیشتر داشته و اکثر دانشمندان و شعرای افغانستان(خراسان قدیم )در  دورهء غزنوی ها, فرمانروایان لودی، شاهان  سوری، اولاده های شاهنشاهی تیموری که به عنوان شاهان مغول  مشهور اند و از فرزندان ظهیر الدین محمد بابر شاه از کابل  تا دهلی مرکز فرمانروایی خود را شکل داده بودند، تأثیر زبان و ادبیات دری و پشتو  بسط و توسعه یافته و زبان دری ، زبان رسمی دربار  بود.

یکی از داانشمندان می نویسد: " مؤرخین فیصله کرده اند که این لشکر فوج های سلطان محمود غزنوی است که در اوایل عصر قرن پنجم هجری، هفده بار بر هند لشکر کشیده و هیچ کرت شکست نخورده است. پس زبان اردو علاقه ارثی به لهجه خراسان خصوصاً زبان دری دارد تا امروز که تحولات و حوادث زیادی دیده باز هم میتوان گفت که نصف لغات و تعبیرات اردو، دری میباشد. قوه های فاتح تفوقی در نظر اقوام مفتوحین داشته می باشد که ظاهر سبب تفوق ادبی شان نیز شمرده می شود مفتوحین بالطبع از ان تقلید میکنند. زبان دری که در عهد غزنویان که در خراسان(افغانستان قدیم) جای زبان رسمی آنوقت یعنی عربی را گرفته مثل لسان عربی عظمتی را در طبایع اهل هند علاوه بر لطافت طبیعی آن دارا شده است که در عین تقریر یا تحریر اردو لغات، جملات و تعبیرات دری را شامل میسازد.

  زمانیکه صفوی ها به افغانستان تجاوز کردند و با توسل به زور و خونریزی متواتر اقوام و نسل های افغان، اکثر شعرا و دانشمندان افغان  به طرف هند مهاجرت کردند که با هم آثار باقیمانده از آثار غنای فرهنگی ادبیات افغانستان در سرزمین هند است .

زمانیکه احمد شاه بابا مؤسس دولت افغانستان نوین شاهنشاهی ابدالی را تا دهلی، آسیای میانه و طوس و نیشاپور  دوباره احیاء کرد، زبان دری و پشتو توسعه و تعمیم یافت.

 

زبان دری از دیدگاه شاعران

 

زبان دری در مجمع نویسنده گان و شاعران افغانستان از برجسته گی خاصی برخوردار بوده و با ذکر آن مباهات می ورزیدند. شماری از ابیاتی راکه در مورد زبان دری  سروده شده و من با آن برخوردم بیرون نویسی کرده و تذکر آنرا دراینجا دور از موضوع این بحث نمی دانم.

فردوسی طوسی شاعر توانمند و حماسه ساز ادبیات دری در شاهنامه می نویسد:

 

کجا بیور از پهـــلوانی شمار

بود در زبان دری صد هزار

**

به تازی همی بود    تا گاه نصـر

بدانگه که شد در جهان شاه نصر

 

بفرمـــــــــــود  تا  پارسی  دری

نبشتند و کوتاه شــــــــــد داوری

 

فرخی سیستانی شاعر ارجمند دربار غزنوی در غزلی زبان دری را چنین مدح می نماید:

 

دل بدان یافتی از من که نکو دانی خواند

مدحت خواجهء آزاده به  الفــا ظ    دری

 

خاصه آن بنده  که مانندهء من بـــنده بود

مدح گوینده و  دانندهء   الفاظ  دری..(الخ)

 

ناصر خسرو بلخی به زبان دری ارج میگذارد و او را زبان ادب و مقام ارجمند می شمارد و می گوید:

 

من آنم که در پای خُوکان نریزم

مراین قیمیتی دُر، لفــظ دری را

 

سوزنی هم در شعر از زبان دری یاد میکند:

 

صفات  روی او آسان بود    مرا گفتن

گهی به لفظ دری و گهی به شعر دری

 

نظامی گنجوی  شاعر برازنده زبان دری  می فرماید:

 

گزازندهء   داستان   دری

چنین داد نظم گزارشگری

 

 

نظامی که نظم دری کار او اســت       دری نظم کردن سزاوار او اســــــت

هزار بلبل دستانسرای عاشـــق را        بباید  از تو سخن گفتن دری آموخت

 

حضرت حکیم سنایی هم در بزرگی زبان دری و مدح او چنین می گوید:

 

شکر لله  که ترا یافتم    ای بحر ســـخا

از تو صفت زمن اشعار به الفاظ دری

 

عنصری بلخی ملک الشعرأی دوره سلطان محمود غزنوی می سراید:

 

آیا به فضل تو نیکو شده معانی خیر

ویا به لفظ تو شیرین شده زبان دری

 

حضرت سعدی درباب آموزش زبان دری می فرماید:

 

هزار بلبل   دستان سرای عاشق را

بباید از تو سخن گفتن دری آموخت

 

حضرت حافظ شیراز از سخن سرایان زبان دری  می سراید:

 

ز شعر   دلکش حافظ کسی شود آگاه

که لطف طبع و سخن گفتن دری داند

 

علامه اقبال لاهوری هم در مورد زبان دری می گوید:

 

گرچه اردو در عذوبت شکر است

طرز گفتار  دری  شیرین تر  است

 

 

اهمیت تاریخی زبان دری ـ فارسی درهند

 

 

 دری فارسی که زمانی از زمره زبان های عمده جهان بود، قلمرو های گسترده شامل افغانستان، ایران، تاجکستان و شبه قاره هند را در بر میگرفت. این زبان که صدها سال، زبان رسمی دربار در دهلی و کابل تحت سلطه امپراتوری مغل بود، به زودی در میان اقوام مختلف هند، گسترش یافت و مقام و منزلت زبان همه مردم را کسب کرد. فارسی اکنون نیز در سرزمین پهناورهند، یکی از زبان های مورد توجه است که مردم هند آن را مادر زبان اردو دانسته و رونق زبان اردو را مرهون آن میداند. همکار ما نصیره محب که سفری داشت به هند، گزارشهای ویژه ای درباره انگیزه های نفوذ و پذیرش زبان فارسی دری سر زمین هند تهیه کرده است که در برنامه اندیشه و هنر بی بی سی پیشکش میشود:
نصیره محب ـ زبان دری فارسی با گذشت سده ها از حاکمیت زبان های انگلیسی و اردو در سر زمین هند، اکنون نیز بر قلب های مردمان این مرز و بوم حکم میراند. فارسی گویان و فارسی دانان بی شماری اند که ازگفتن و شنیدن اشعار آبدارحکایات ادیبانه، کلمات والفاظ شیوای این زبان لذت برده و دلشاد میگردند، فارسی در کشور هند پیشینه هزار ساله دارد. و در این مدت عرصه های مختلف فرهنگی آن را فرا گرفته است. شعر و موسیقی و اصطلاحات عامیانه هند، همه و همه با فارسی آمیخته است. وفارسی در این قلمرو حکمفرمایی دارد. شعر دری و سراینده هندی                                                    :
نمیدانم چه منزل بود شب جایی که من بودم                                        
به هر سو رقص بسمل بود شب جایی که من بودم                                   
محمد شمع محفل بود شب جایی که من بودم                     
مردم فارسی دوست هند که زبان را تحفه بزرگی برای خود میدانند، به این باورنیستند که درباری بودن فارسی سبب فراگیر شدنش در سراسر هند شد، بلکه شیرینی وقوت ادبی، قدامت تاریخی، علمی بودن و دیگر ویژه گی های دری فارسی را جلوتر عنوان می کند. دکتور سید اخترحسین استاد بخش فارسی دانشگاه جواهر لعل نهرو، در دهلی اسباب انتشار زبان فارسی را در هند چنین بر می شمارد                                        :
داکتر اختر حسین ـ فارسی در هند آن چنان غریب نیست. درقرن یازدهم میلادی زبان و ادبیات فارسی به هند وارد شد. مراحل مختلف را پشت سر گذاشته است. البته شاهان ادوار مختلف رول مهمی ایفا کرده، اما سر زمین هند، زبان و ادبیات فارسی را با کمال میل و رغبت خود پذیرفته، مهد و زادگاه زبان و ادبیات فارسی گردیده است. البیرونی اولین نفر بود که به هند وارد شده و اطلاعات زیادی درباره هند بدست آورده، کتاب محل الهند را تالیف نموده و آن کتاب یکی ازمنابع مهم هند شناسی به زبان فارسی است، تا میرسیم به اقبال لاهوری آخرین شاعر بزرگ زبان فارسی درشبه قاره هند بشمار میرود. در زمان اکبرشاه راجا تودرمیل بود که این زبان را به عنوان زبان رسمی هند معرفی کرد. این زبان به طور رسمی، از زمان تودرمیل تا زمان انگلیس ها به کار میرفت.

 

 

 

اسناد دو هزار ساله‌ي زبان دري

 

 

حينيكه در سال 1957م سنگ نوشته‌ي معروف به « كتيبه‌ي سرخ كوتل» كشف گرديد، به دليل ناآشنا بودن زبان آن، دانشمندان با ضمير «زبان ديگر» از آن نام مي بردند. معناي اين اشاره آن بود كه اين زبان نيز در كنار زبان هاي ايراني شرقي، يك زبان ديگر از همان خانواده است. از همين روست كه موقعيت اين زبان را –هم از نظر جغرافيائي، و هم از نظر زبان شناسي- در ميان زبان هاي پشتو و پاميري (چون يدغو و مونجاني) از يك طرف، و زبان هاي سغدي، پارتي و خوارزمي از سوي ديگر تعيين كردند . در آن زمان هرگز تصور نمي كردند كه اين كتيبه نماينده ي زباني از هر لحاظ بزرگ خواهد بود؛ زيرا در آن سالها و تا سال هاي آخر قرن بيستم، باور غالب آن بود كه پيشينه ي زبان «فارسي دري» به زبان ايراني ميانه‌ي غربي بنام پهلوي ساساني يا فارسي ميانه (پارسيك) مي پيوندد. گوئي تا همين اكنون به سخنان ابن مقفع توجه جدي نشده است و الا اولاً نبايد زبان كتيبه ي سرخ كوتل را ناآشنا مي خواندند؛ ثانياً نمي بايست از ريشه ي دوم (در واقع ريشه ي اصلي) زبان «فارسي دري» غافل مي ماندند.                                        
وقتي مترجمان تفسير طبري، زبان ترجمه‌ي خود از زبان عربي به زبان ديگر را «فارسي و دري» مي خوانند و مي نويسند: «و اين كتاب تفسير بزرگ است از روايت محمد بن جرير الطبري، ترجمه كرده به زبان پارسي ودري راه است...»                 
با دقت تمام سخن از پيوند دو زبان -از يك خانواده- در مقطع معيني از تاريخ به ميان مي آورند: فارسي و دري؛ دو زباني كه پيش از اين در روايات ابن نديم و حمزه اصفهاني و ياقوت حموي از قول عبدالله ابن مقفع جدا از هم شناخته شده اند: الدري و الفارسي:
اينك آن قول به روايت ابن نديم: «لغات فارسي پهلوي است و دري، و فارسي، و خوزي و سرياني. واما پهلوي منسوب به فهله است كه آن نام پنج شهر است هر كدام اصفهان، ري، همدان، ماه نهاوند و آذربايجان.                   
و اما دري زبان شهر هاي مدائن، و زبان دربار پادشاه است. و از همين رو دري گفته مي شود. در آن كلمات مصطلح مردم خراسان و مشرق و بطور خاص زبان اهل بلخ غالب است. و اما فارسي كه موبدان و علما و امثال آنان به آن متكلم اند، و آن زبان اهل فارس است. واما خوزي كه ملوك در هنگام خلوت و لذت و شوخي با آن سخن مي گويند. و بالآخره سرياني، آنست كه مردم سواد (رعاياي بين النهرين) و مداين و روستاهاي آنجا بدان سخن رانند.»                
كلمه ي فارسي دراين روايت دو گونه كاربرد دارد: اول به معناي كشور و مملكت فارس يا قلمرو امپراطوري ساساني (عرب همه زمين عجم فارس گفتندي) ؛ دوم به معناي زبان فارسي به شرحي كه گفته آمد يعني زبان مردم ايالت فارس (همانطوريكه دري زبان اهل بلخ بود). در قول ابن مقفع (در هر سه روايت) زبان فارسي مترادف به زبان پهلوي جنوب غربي يا فارسي ميانه، يا زبان كتيبه هاي شاهان ساساني و آثار تاريخي و ادبي باقيمانده از اين دوره (پارسيك) است؛ در حاليكه پهلوي مترادف پهلوي شمالي يا اشكاني يا پارتي (پهلوانيك) است كه آثار محدودي از آن در دست داريم.                
با توجه به اين تفسير از قول ابن مقفع، ريشه‌ي قسمت اول تركيب «فارسي دري» (وضع كرده شده توسط مترجمان تفسير طبري)، بي هيچ شبهه‌اي همان فارسي است كه ابن مقفع گفته و تاكنون به همان نهج شناخته شده است: يعني زبان مردم فارس.
ولي در تطبيق قسمت دوم تركيب «فارسي دري» كار بدين آساني نبوده، چون پيش از 1957م اثر مستقلي به زبان دري پيش از اسلام كه همطراز آثار باقيمانده به زبان فارسي مي بود، وجود نداشت، فقط جملاتي در آثار جاحظ، طبري، ابن قتيبه و ابن خرداذ بِه در دست بود؛ از اين رو با وجود تصريح ابن مقفع به بلخي بودن اصل و ريشه ي زبان دري، بسياري از محققين معاصر اين امر را انكار ورزيده، زبان فارسي دري يعني زبان ادبي عصر اسلامي را بازمانده و دنباله‌ي فارسي عهد ساساني دانسته اند. همين امر باعث شد كه بعد از كشف كتيبه‌ي سرخ كوتل، در شناخت و تطبيق زبان آن كتيبه با زبان هاي يادشده در آثار قرون اوليه‌ي اسلامي، و زبان هاي رايج كنوني ترديد و تأني به عمل آيد؛ مي بايد كه دانشمندان بجاي نام گذاري تصنعي «زبان باختري» بر زبان كتيبه‌ي مذكور، مطابق قول ابن مقفع «زبان بلخي» نام مي نهادند، تا به اين ترتيب از يك طرف اسم با مسما مي شد، از طرف ديگر به ريشه‌ي دوم تركيب وضعي مترجمان تفسير طبري نيز، پرداخته مي آمد.
پس از كتيبه‌ي سرخ كوتل، طي پنجاه سال اخير، اسناد زيادي به زبان نام نهاد باختري بدست آمده است، كه تعداد آنها را به يكصد و سي پارچه تخمين نموده اند ، اما مهمترين آنان كتيبه هاي رباطك و يكاولنگ است. زيرا، اينان علاوه برارزش زبان شناسي حاوي نكات مهم تاريخي نيز هستند.                                 
كتيبه‌ي رباطك در سال 1993م از موضعي بنام رباطك –واقع در غرب سرخ كوتل، در وسط راه پلخمري و ايبك- كشف گرديد. اين كتيبه بيانگر رويداد هاي نخستين سال پادشاهي كنيشكا (127م) است. در اين كتيبه بعد از توصيف هاي متعارف از كنيشكا مي نويسد: «كنيشكا اين فرمان را به زبان يوناني، سپس به زبان «آرياو» (آريني) صادر كرد.» اين جمله ضمن اينكه خبر از آغاز دوره‌ي جاگزيني زبان ملي بجاي زبان يوناني مي دهد، نام زبان ملي را نيز تذكر مي دهد: «آرياو يا آري». بعضي از دانشمندان زبان شناس اين تذكر را يك كلي گوئي به معناي ذكر نام خانواده‌ي زبان هاي هند و ايراني مي دانند ؛ اما به نظر بنده اين تذكر علاوه برآن معنا خبر از نام زبان بكار رفته در همين كتيبه، كتبيه ها و اسناد بعدي دوره‌ي كوشاني نيز دارد: سپس نام شهر هائي كه مفاد اين كتيبه به آن جاها فرستاده شده است، تحرير گرديده؛ اين شهرها در قلمرو شمال و شمال غرب هند موقعيت دارند. با توجه به همين موقعيت، وسعت تداول زبان مذكور را درآن دوره مي توان تصور كرد، چنانكه مرحوم علامه عبدالحي حبيبي زبان بكار رفته در كتيبه‌ي اول الذكر (كتيبه‌ي سرخ كوتل) را «با تمام معاني زبان يك ايزوگلاس (I-so-glass) فرهنگي» (يا زبان بين الاقوامي) مي خواند.
نكته‌ي تاريخي مهم در كتيبه ي رباطك - براي اولين بار - كشف توالي نسبي شاهان كوشاني به ترتيب ذيل است: كجولا كدفيزس (جد كنيشكا)، و يما تكتو (پدركلانش)، و يما كدفيزس (پدرش) و كنيشكا.             
هر چند در حال حاضر از روي كتيبه ها و ديگر اسناد بدست آمده در مورد وسعت قلمرو تداول زبان باختري كلياتي را در دست داريم، و در عين حال گفته مي توانيم كه زبان مسما به زبان باختري، سلف زبان هاي ايراني متداول در سرزمين هند، تركستان شرقي و آسياي ميانه نيز هست . بي گمان زمينه‌ هاي تشكل زبان اردو- در بستر زبان هاي هندي با مايه گيري از زبان باختري، در پيش از اسلام فراچيده شده است.
در كتيبه ي شاپور اول - مشهور به كعبه ي زردشت - كه در سال 262 ميلادي تحرير شده وسعت كوشان شهر طولا تا پشاور، كاش (كاشغر يا كيش: شهر سبز)، سغد و حدود چاچ وانمود شده است. اما قابل تذكر است كه كوشان شهر دوره‌ي كوشاني هاي بزرگ- مخصوصاً كنيشكا- به مراتب وسيع تر از اين نقشه بوده است. از محتواي كتيبه ي رباطك و سرخ كوتل معلوم مي شود كه زبان باختري، زبان رسمي كوشان شهر بوده زيرا هر دو كتيبه در اوج اقتدار كوشاني ها، توسط شاهان نگاشته شده است. هرچند گفته مي شود كه بكارگيري زبان باختري در سكه ها و كتيبه ها و اسناد دولتي، توسط كنيشكا آغاز گرديد، ولي بعيد به نظر مي رسد كه زبان باختري در دوره هاي پيش از اين به درجه ي كتابت نرسيده باشد، چون كتيبه ي ناور را كار ويماتكتو – پدر كلان كنيشكا – مي دانند.                   
در اينجا ما به شناخت جغرافيا و گستردگي تداول زبان باختري در پيش از اسلام و قرون اوليه‌ي عصر اسلامي بسنده مي كنيم؛ البته در يك تحقيق همه جانبه عناصر و جايگاه هريك از لهجه هاي مروج در هر دو دوره (قبل وبعد از اسلام) را در ساختار زبان كنوني فارسي دري مي توان برملا ساخت.                       
بيشترين سنگ نبشه ها و مكتوبات زبان باختري در قلمرو افغانستان كنوني كشف گرديده؛ از روي محل هاي كشف يا وقوع كتيبه ها و ساير آثار، مي توان آنان را در سه حوزه يافت:
يك) حوزه‌ي شرقي از مجاري رود هلمند تا رود سند، كه درين حوزه كتيبه ها وسنگ نبشته هاي ارزگان (از شهزاده اي بنام مهيرا، شاه زابل قرن پنج يا شش)، سنگ نبشته هاي جغتو (از ويماشاه حوالي ورود اسلام به منطقه)، و سنگ نبشته هاي دوم وسوم وادي توچي (از شهزاده هاي كوشاني با لقب «كوشان شاه» يعني مرزبان ساساني بنام هاي نوبخت 862م، و بوسر 865م).               
دو) حوزه ي مركزي يا ارتفاعات هزاره جات كه از آن جاها كتيبه هاي ناور (از شاه تازه شناخته شده ويماتكتو 94م) و كتيبه ي يكاولنگ (بشرحي كه مي آيد) بدست آمده اند.
سه) حوزه ي شمالي كه علاوه بركتيبه هاي رباطك (از كنيشكا 127م) و سرخ كوتل (از هويشكا 160م) اسناد فراوان ديگر بدست آمده كه اهم آنها قرار ذيل است:
سه نامه ي شخصي؛ يك نامه ي رسمي از جانب كوشان شاه، «ورهران» (بهرام) كه در يكي از ادواري كه بلخ در تصرف ساساني ها بوده نوشته شده است و سال 741م را نشان مي دهد؛ يك مجموعه اي اسناد شامل قباله ها، تضمين نامه ها و نكاح خط ها كه تاريخ هاي شان از 342م تا 781م را در بر مي گيرد. تعدادي از اين اسناد در نواحي سمنگان، روب (روي امروزي)، ملر (مدر)، كه (كهمرد امروزي) نوشته شده اند. ظاهراً چهار مكان فوق در حدود قلمرو «روب خان» بوده كه در سال 91هـ در سركوب نيزك ترخان، جانب قتيبه ابن مسلم –حكمران عرب- را گرفت (به تصريح طبري). به همين ترتيب سندي از ورنو (اورانوس هرودت)؛ سندي از ماروگان (زير نظر شاهزاده ژونلاد فرزند شاه روب 678م) در باره‌ي فروش يك فرزند مشترك بنام «خلس» از دو برادر بنام هاي «يسكول» و «يزدگرد» فرزندان «كاو» از خوست؛ سند بخششي يك قطعه زمين (710م)؛ و قباله‌ي فروش زميني (757م).
منظور از اين مرور اجمالي، نشان دادن گستره‌ي تداول زبان باختري در قلمرو افغانستان كنوني و اطراف آن است. به نظر مي رسد كه با ادامه‌ي كشف اسناد و غنامندي بيشتر مدارك زبان شناسي، بتوانيم- در عين حال- توالي تاريخي و وقايع و حوادث از آغاز اقتدار كوشانيان تا ورود اسلام به منطقه را، و تاريخ زبان دري‌ (باختري) از همان آغاز تا تشكل زبان فارسي دري را تدوين نمائيم. عده اي از صاحب نظران بوجود زبان بسيار پربار و گسترده در قبل متون نظم و نثر قرون سوم و چهارم اسلامي، مطمئن اند؛ بهار مي نويسد: از پختگي عبارت واستحكام تركيبات وشيريني لفظ و معناي (قديم ترين كتب فارسي دري كه از دوره ي اسلامي بدست ما رسيده) پيداست كه نثر قديم و پرورش يافته ي ساليان و بلكه قرن هاي دور و دراز است، و به مراتب از كتاب هاي نثر پهلوي كه شايد بعضي در همان قرن تأليف يافته است، پخته تر، جامع تر و از لحاظ تطور كامل تر است.»
مرحوم عبدالحي حبيبي مي نويسد: «... مادرِ زبان دري به شكلي كه درين نوشته (كتيبه ي سرخ كوتل) ثبت شده در حدود قرن اول و دوم ميلادي يعني تقريباً دو هزار سال قبل وجود داشت، و اين زبان از آن سيماي قديم اوايل عهد مسيحي، درست پنج و شش قرن به قيافت زبان دري قرون نخستين اسلامي در آمد كه نمونه ي كهن تر نثر آن در مقدمه ي شاهنامه ي ابومنصوري (346هـ) موجود مي باشد.»                       
اينك با در دست داشتن 130 پارچه اسناد مربوط به زبان باختري -با وجود قليل بودن مواد حقانيت اين ادعا ها به اثبات مي رسد؛ با آنكه قلت مواد، تحقيق در قدامت زبان باختري را به مشكل مواجه مي سازد، ليوشيتس محقق نامدار شوروي سابق معتقد است كه «زبان باختري نظر به ساختمان دستوريئي كه دارد نسبت به ديگر زبان هاي شرق ايراني، از زبان اصلي قديمي خيلي پيشرفت كرده بود»                    
ليوشيتس اين مطلب را فقط بعد از كشف كتيبه ي سرخ كوتل – يعني نخستين سند در سلسله ي اسناد زبان باختري – ابراز داشته بود؛ به عباره ي ديگر زبان باختري در قرن دوم ميلادي كهنه مي نموده است، بنا بر اين تا دوره ي تشكل زبان فارسي دري از غنا مندي و استحكام بيشتري برخوردار شده است.

 

 

فارسي دري در مسلخ ابهام

 

صاحبنظران بر این باورند که در بحث تفاوتهای زبان فارسی دری، معیار کارشناسانهء طبقه بندی آن "فارسی ایرانی و فارسی دری افغانی" نیست، چرا که این دو گویشی متفاوت از یک زبان واحد است که افغانها آن را "فارسی دری"، و تاجیکها و ایرانیها آن را "فارسی" مینامند. این زبان در هر منطقه از سه کشور افغانستان، ایران و تاجیکستان، گویشهای محلی متفاوتی دارد و ازجمله میتوان به اینها اشاره کرد:
گویش دری در افغانستان: کابلی، هراتی، بدخشانی، هزارگی، فارسی بلخی، آیماق دهواری
گویش فارسی ایرانی: تهرانی، کرمانشاهی، قزوینی، سیستانی، خراسانی، بروجردی
و گویش فارسی تاجیکی: خجندی، کولابی، دروازی، بخارایی

اگرچه میان این گویشها از نظر تلفظ و در مواردی از نظر املاء لغات (مثل زنده گی یا زندگی) تفاوتهایی وجود دارد، (بخصوص اینکه فارسی تاجیکی اکثرا با خط سیریلیک نگاشته میشود) اما میتوان گفت که قواعد و دستور زبان عمومی در تمام گویش ها یکیست، مگر در مواری انگشت شمار که بیشتر به نحوه پرداختن جمله در فرهنگها و رسوم مختلف ارتباط دارد تا دستور زبان و قواعد زبان فارسی دری.

اما به نظر میرسد که اخیرا بحث زبان فارسی دری و تفاوت های آن از فارسی مرسوم در ایران در افغانستان به بحثی داغ تبدیل شده است. اقدام مقامات وزارت اطلاعات و کلتور افغانستان در مزار شریف در "مجازات" بصیر بابی، به دلیل استفاده از کلمات "دانشجو" و "دانشگاه" نشان میدهد که دامنه این بحث اکنون تا چه حد جدی ست. این از نظر مقامات وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان "خلاف اصول فرهنگی و اسلامی" خوانده شده است. این در حالیست که وزارت اطلاعات و فرهنگ، اخیرا دستور داد که نام "نگارستان ملی" به "گالری ملی" تغییر پیدا کند.

اما صاحبنظران به این عقیده اند که معضل اصلی زبان دری رایج در افغانستان امروزی، در واقع نه در استفاده از این گونه کلمات است که برخی ها (از جمله طیف هم فکر وزیر اطلاعات و فرهنگ) می خواهند آن را "تهاجم فرهنگی" تعبیر کنند، بلکه در نبود استانداردهای ابتدایی در کاربرد این زبان میباشد.

بحث ها و موضع گیریهای سلیقه ای در بحث زبان، اخیرا نگرانیهای جدی را برانگیخته و برخی از دست اندرکاران ادب و رسانه ها به این نکته اشاره میکنند که این بحث ها، ریشه در تعصبات قومی، و در خوشبینانه ترین حالت، ریشه سیاسی دارد که خود منجر به چند دستگی و اختلافات شدیدتر خواهد شد و مشکل میتوان باور کرد که چنین برخوردی با زبان، بتواند اختلاف نظرها در مورد کاربرد زبان فارسی دری را حل کند.

زبان را "موجودی زنده و پویا"می خوانند که در هر نسل همگام با مقتضیات زمانی آن تغییر خواهد کرد و این تغییر چیزی نیست که بتوان آن را کنترل یا مهار کرد و یا برای آن جهت و سمت و سو تعیین کرد. بخصوص وقتی که زبان در ادبیات نوشتاری و یا رسانه های جمعی مورد استفاده قرار میگیرد، باید هم توقع داشت که گستره استفاده از کلمات و قواعد زبان، بسیار وسیعتر از آنچه باشد که در کلام عامیانه و گفتگوهای روزمره به کار گرفته میشود. در مبحث زبانشناسی این نکته مورد تایید کارشناسان هست که جامع بودن یک زبان را تعداد لغات و ساختار دستور زبان آن تعیین میکند اما زبان جامع به معنای زبانی نیست که در آن هیچ لغت بیگانه ای یافت نشود، که اگر چنین بود، فارسی دری امروزی بدون کلمات عربی آن و زبان انگلیسی بدون واژه های لاتین آن اصلا قابل تکلم نبود.
با این حال، صاحب نظران افغان معتقدند که در نبود یک نهاد با صلاحیت که بتواند به مشکلات مربوط به چگونگی کاربرد زبان رسیدگی کند، طبیعی هست که زبان دری در افغانستان، قربانی اعمال نظر و سلیقه شخصی افراد است که تاثیر مثبت یا منفی این گونه افراد بر این روند نیز، بستگی به قدرت اداری شان در ساختار دولت و دانش آنها از زبان دری دارد.

دوستی میگفت بعضی افغانها، بخصوص کسانی که در ایران تحصیل کرده اند، از "کلمات ایرانی" استفاده میکنند و نه دری ... گله داشت که این افراد با هویت و ادبیات دری افغانستان بازی میکنند و در ادامه سخنش با لحنی تمسخر گونه کلمه "شلوار" را مثال زد که به پندار او "ایرانی" ست و معادل افغانی آن "پطلون" است. به او گفتم به این ترتیب، پس ناصر خسرو بلخی که گفته: "تن همان خاک گران و سیه است // ارچند اشاره و آفت کنی کرته و شلوارش" نیز در هشتصد سال پیش باید جزء همان کسانی باشد که از"زبان ایرانی" استفاده میکرده است.

 

   زبان دری از دید ملک الشعرا بهار 

 

 

  ملک الشعرا بهار یکی از چهره های برازنده و نامبردار فرهنگی ایران زمین است که که اورا آخرین حلقه ای از سلسله ی شعرای کلاسیک زبان فارسی در ایران ، می دانند. بهار که بیشتر به عنوان شاعر ورزیده شناخته شده است ، سیمای چند بعدی دارد. او در تقویت جنبش مشروطه خواهی در ایران از راه انتشار مقالات واشعارش در نشریه های " بهار " و " نوبهار " - به مدیریت خودش - نقش بسیار مهمی در این گستره داشته است. بهار شش بار به عنوان نماینده مجلس در پارلمان رفت ویکبار هم سمت وزارت فرهنگ را عهده دار گردید. بهار دیوان بزرگ شعری دارد وهم تاریخ احزاب سیاسی را  به رشته ی تحریر در آورد. ملک الشعرا بهار ، کتاب " سبک شناسی " را درسه جلد نوشت که عمدتاً به سیر تاریخ تطور زبان فارسی از قدیم تا عصر ما اختصاص یافته است. نیم قرن از چاپ این اثر گرانبهامی گذرد  ، با وجود که در این زمینه آثار فراوان از منابع همزبانان وخارجیان به نشر رسیده است ، اما پژوهش محمد تقی بهار در زمینه از ارزش وِیژه ای بر خوردار می باشد چون نویسنده این اثر احاطه ای کامل به زبان و ادبیات فارسی داشت وهم در جمع آوری ، تدقیق وبررسی متون های قدیم به عنوان یک صاحب نظر فرهنگی ، این اثر جاودان پژوهشی را آفریده است. آنچه که این اثر را برجسته می سازد ، مطالعه ی فراوان متون قدیم و آثار جدید ، حفظ کامل بیطرفی ، توجه به حوزه ای فرهنگی زبان فارسی  - دری ، دوری از هژمونیزم زبانی وغیره نشان دهنده ی عمق و پهنای فرهنگی و ادبی بهار است که در عین زمان فراز مندی اورا در حوزه ای تحقیقی نیز برازنده می سازد.

   بهار ، در جلد اول کتاب سبک شناسی خود در نخستین گفتار زیر عنوان " زبان ایرانی " پس اززبانهای  : پارسی ، مادی ، اوستا و زند ، زبان زردشت ،فارسی باستان ، پهلوی ، سغدی ، مکثی بسیار جالب و پژوهشی به نوشته های نویسنده گان معتبر قدیم از جمله " ابن مقفع " در مورد نام ، ریشه و پیدایش زبان دری دارد که با استنادات پایه ای توانسته است قدامت ، سلاست و هویت ادبی این زبان را به ثبوت برساند. بهار در اینجا به عنوان یک شخصیت فرهنگی که ابعاد وسعت نگری اش به او ماهیت یک انسان مسئول را در راستای حوزه ای تمدنی و زبانی ما می دهد ، بدون هیچگونه غرض ورزی چندین بار به زیبای زبان دری از لحاظ سلاست گویشی وادبی اشاره می کند وبرای این اشارات خود به متون قدیم استناد می جوید. بهار بسیار به روشنی مطرح می کند که زبان دری از خراسان - شرق ایران - برخاسته وبه دلیل شیوایی گفتاری و ادبی خود برغرب ایران - در آنزمان به زبان پهلوی سخن می گفتند - غلبه یافته است. بهار مهد زبان دری را بلخ ، تخار ، بدخشان و سیستان و زابلستان دانسته و دلایلی مستندی از نویسنده گان با اعتبار قدیم می آورد.

     به دلیل اهمیت نوشته ای بهار فقید که یکی از سر آمدان شعر ، ادبیات و فرهنگ عصر مابود و مردم ایران و حوزه ای زبانی و فرهنگی ما به او ارج فراوان قایل اند ، نویسنده این یادداشت برای باز خوانی  " زبان دری " از نگاه ملک الشعرا بهار ، این پژوهش ونوشته ای علمی را با کمی اختصار وبرای سهولت در خوانش به زبان امروزی در آورده و بدون اندک تغیر در مفاهیم آن در این صفحه می آورد تا خواننده گان " سخن " پی ببرد که یکی از پیشگامان زبان ، ادبیات و شعر ایران زمین ، " زبان دری " را چگونه معرفی نموده  و از لطف و شیرینی گویشی ونوشتاری این زبان چگونه به نیکو یی یاد کرده است. البته نوشته ی بهار فقید در چند بخش تقدیم می شود.

                                                 

 

زبان فارسی دری درعصر سامانیان وغزنویان

 

 

طوریکه به همه هویداست سرزمین آریانا و خراسان دیروزی وافغانستان امروزی مهد تمدن ومعرفت بوده که شهرت عرفانی ام البلاد (بلخ) این خطه خود شاهداین مدعا است. 
این سرزمین علما، ادبا، شعرا ودانشمندان زیادی را در خود پروریده است، نظیرشیخ الرییس ابوعلی سینای بلخی ،سنایی غزنوی، فرخی سیستانی، دقیقی بلخی، ظهیرالدین فاریابی، عنصری بلخی، صدها وحتی هزارهای چهره شناخته شده وگمنام ایکه قلم از نام تمام آنها عاجزاست               .
گرچه با گذشت زمان زبان فارسی دری پیشرفت چشمگیری داشته وتعداد بی نهایت زیادی علما، شعرا، ادبا، فضلا، نویسنده گان ودانشمندان درین کشور ظهورنموده اند، ولی بنده تنها ازپیشرفت زبان دری وذکرتعداد ازشعرا و ادبای نامداریکه درعصرسامانیان وغزنویان میزیستند میپردازم.

یکباردیگر لازم به تذکر میدانم که زبان وادببات دری به این چند صفحه چه که به چندین کتاب هم خلاصه شده نمی تواند، اما لازم دانستم تا آنچه دراختیار دارم بمثابه معلومات به دسترس خواننده گان محترم قرار دهم                       

  
نگاهی مختصری به تاریخچه زبانفارسی دری

درمعنی این کلمه اختلاف نظرموجود بوده ولی اکثریت علما زبان معتقدند درزمان بهمن ابن اسفندیار که مردم ازاطراف عالم به درگای اومیامدند وزبان همدیگر را نمی فهمیدند، بهمن فرمود تا دانشمندان ماهر زبان فارسی را وضع کرده وآن را دری نام نهادند، ازهمین سبب است که زبان دری را زبان دربار گویند، اما بعضی دیگربه این عقیده اند که زبان دری منسوب به دره را نیز گویند مانند کبک دری که با این عبارت زبان دری را بمثابه زبان شرین نیز تلقی کرده اند، به همین ترتیب در دربار بزرگان ورجال مداین یعنی تیسفون پایتخت ساسانی به زبان دری سخن میگفته اند، زبان دری زبان مردم خراسان ومشرق زمین، بلخ وبخارا ومرو نیزبوده است بطورمثال روایت ابن الندیم از ابن مقفع که گوید، زبان دری لغت شهر مداین است که در دربار پادشاهان بدان سخن میگفتند ولغات مشرق و بلخ درآن زیادتر وجود دارد، همچنان اکثریت عبارات فارسی که درکتب عربی ازقول شهنشاهان ساسانی ورجال آن عصر نقل شده است همه به زبان فارسی دری بوده که آثار رودکی سمرقندی، شهید بلخی، فردوسی، بلعمی و ابوالموید بلخی نمونه ای زیبای آن است.                        
بنآ واضع میشودکه زبان فارسی دری لهجه خاصی مردم خراسان، ماورالنهر، نیمروز وزابلستان بوده چون به دربار پادشاهان تکلم داشته ازهمین سبب موسوم به زبان دربار شده است                      .     
چگونگی استعمال زبان فارسی دری:                                               
زبان فارسی دری یکی از السنه های مهم جهان وشاخه های قدیم زبان اصلی هند و اروپایی است، گرچه زبان دری ازنگاه تاریخی به بیش از 2500 سال قدامت میرسد ولی از نقطه نظرتحولات به مرورزمان ازحیث قواعد وتلفظ ساده گردیده است. 
زبان فارسی دری درعصر ساسانیان معمول گشت وزبان پهلوی نامیده شد ولی ازاواخر عصر ساسانیان واوایل اسلام تا به امروز به مارسیده است. زبان فارسی دری از حیث نظم ونثر بعدازاسلام دردوره ای سامانیان وسعت یافت ودرعصر غزنویان وسلجوقیان به اوج ترقی وپیشرفت خود رسید، صدها وهزارها شعرا، ادبا، نویسنده گان ودانشمندان بزرگ ظهورکردند مانند رودکی، عنصری بلخی، فرخی سیستانی، منوچهری، دقیقی بلخی، فردوسی، ناصرخسرو، قطران، سنایی غزنوی، انوری، امیرمعزی، خیام، خاقانی ادیب، صابر، نظامی ... وغیره، ازاواخر عصر سلجوقیان به اینطرف سبک سخن فارسی تغیر کرده استعمال الفاط ولغات عربی درنظم ونثر زبان فارسی دری کم کم معمول گردید که آثار آن درنظم شعرای معروف قرن ششم مانند انوری وخاقانی بشماهده رسیده است، به همین شکل شعر عرفانی نیز ترقی وپیشرفت نمود که بهترین گوینده گان آن حافظ وجامی بودند                    
قدیم ترین آثاربه زبان فارسی دری                     
قدیم ترین آثاریکه از زبان فارسی دری بدست آمده بنابرروایتی اشعاریست که ازشعرای مانند حنظله بادغیسی، محمد ابن وصیف (دبیر یعقوب لیث صفاری) و محمد مخلد بوده، حنظله بادغیسی گوینده معاصرطاهریان، محمد ابن وصیف گوینده معاصر صفاریان بودند، بدین لحاظ زبان فارسی دری ازنگاه موجودیت اثر یا یاداشت به اواخر قرن سوم هجری مطابقت میکند وقدیم ترین کتب ایکه دردست قرا ر دارد ازقرن چهارم هجری است بنابر تحقیقات انجام شده قدیم ترین نثر فارسی چهارکتاب است که هریک 
1. مقدمه ای شهنامه ابومنصوری که از طرف ابومنصورالمعمری بنام ابومنصور محمد ابن عبدالرزاق نوشته شده که فردوسی آن را به نظم آورده است
2. ترجمه تفسیر طبری که علما ماورالنهر به امرپادشاه ابوصالح منصورابن نوح سامانی انجام داده اند           .
3. ترجمه تاریخ طبری که به امر امیر صالح منصوربن نوح سامانی ترجمه شده است.
4. حدودالعالم من المشرق الی المغرب، کتابیست که درکیهان شناسی (جغرافیه) به زبان فارسی نوشته شده است                      
درکتاب تاریخ سیستان آمده است که هنگام فتوحات یعقوب لیث صفاری درخراسان، گشودن هرات وپوشنگ، گرفتن منشورسیستان، کرمان وفارس ازدست محمد بن طاهر، شعرای آن عصر به زبان تازی برای یعقوب لیث صفاری چنین شعر گفتند
قداکرم الله اهل المصر والبلد به ملک یعقوب ذی الفضال والعدد
چون یعقوب لیث صفاری ازین شعرچیزی ندانست گفت، چیزیکه من اندرنیایم چرا باید گفت، محمد بن وصیف که دبیر رسایل او (یعقوب لیث صفاری) بود شعری به زبان فارسی گفت، که بنابر بعضی روایات محمد بن وصیف اولین کسی است که درعجم شعر گفته است که آن هم به زبان فارسی، ولی نورالدین محمد بن محمد عوفی البخاری صاحب کتاب مشهور لباب الالباب مینویسد، اولین شاعریکه شعر فارسی سروده بهرام گوربود، به روایت دیگری ابونصر فارابی درکتاب خویش مینویسد اولین شاعریکه شعر فارسی گفته است ابوحفص حکیم بن احوص سغدی که ازسغد سمرقند بود میباشد.
ازمجموع این روایات معلوم میشود که اولین گوینده گان شعرفارسی عبارت بودند از محمد بن وصیف، بهرام گور، ابوالعباس مروزی پسر یعقوب لیث صفار، ابوحفص سغدی سمرقندی و چندین تن دیگر، البته طوریکه دربالا ذکرکردیم بنابر روایتی حنظله بادغیسی نیز ازجمله اولین شعرای زبان فارسی دری دانسته شده است.     
پیشرفت زبان فارسی دری درعهد سامانیان وغزنویان                   

عهد سامانیان

سامانیان ازسرزمین ام البلاد (بلخ) بودند این دوره از روشن ترین دوره ای سلطنت بشمار میرود، عصر سامانیان برای مدت 128 سال برتمام محدوده ای افغانستان امروزی، ماورالنهر وقسمتی از کشورهای فارس حکمروایی داشتند ودرتمام طول حکمروایی شان تمدن اسلامی و زبان فارسی را درتمام قلمروخویش انکشاف وتوسعه دادند. درعصرسامانیان بازارعلم ودانش رونق خوبی داشت هرکس متاع ارزنده فرهنگی خویش را به اهل سامان عرضه میکرد وبه قیمت گزاف گرفته میشد که خود نمایانگربلند بودن مقام علم وفرهنگ وفضل را نشان میداد، طوریکه قدیم ترین کتب تاریخ، جغرافیه، طب و نجوم در همین عصر (سامانیان) به فارسی تالیف وترجمه شده است.
دردوره ای سامانیان پیشرفت وترقی زبان فارسی دری بیشتر بود درواقع این عصر را اولین عصر ترقی وپیشرفت زبان وادبیات دری میتوان شمرد زیرا درین دوره تعداد سخن سرایان روبه ازدیاد بود، طوریکه درکتاب لباب الالباب از 27 شاعر دری زبان نام برده شده است که همه شان درآن عصر میزیستند، مانند ابوشکور بلخی، ابوالموید بلخی، شهید بلخی، معروفی، رابعه بلخی وغیره… بزرگترین شاعر عصر سامانیان عبارت بوداز رودکی سمرقندی که ازسبب کثرت شعر، پخته گی کلام ولطافت غزل مورد احترام شعرای مابعد خود قرار داشت                            .

عهد غزنویان

 

بعد ازینکه عهد سامانیان توسط سبکتگین موسس عصر غزنویان به شکست مواجع شد، وهنگامیکه سلطان محمود غزنوی پسرسبکتگین به هند لشکرکشی نمود دین اسلام وزبان فارسی را درآنجا مروج ساخت، گرچه دولتها ومدنیت های دیگری از قبیل صفاری ها، سامانی ها وغیره که هرکدام بنوبه خود ازافتخارات بزرگ تاریخی ما بشمار میروند ولی دولت غزنوی سرآمد مدنیت های چندین قرن آسیا وافغاستان محسوب میگردد، عصر غزنوی در ادوار تاریخ بعدازاسلام این مملکت درخشان ترین وباعظمت ترین دوره ای آریانا یا افغانستان امروزی محسوب میشود.  درعصر غزنویان نیز تعداد شعرا، ادبا و فضلا میزیستند که به روایتی تعداد شان به 400 شاعر میرسید. عصر غزنویان از نقطه نظرکثرت فضلا، شعرا وفلاسفه از درخشنده ترین عصر های علمی وادبی کشورما بحساب میرود که حتی دربار عصر غزنویان را میتوان ازبزرگترین دربارهای علمی جهان بحساب آورد، علما، شعرا وفضلا ایکه درین عصر میزیستند بطورخلاصه میتوان ازتعدادی ایشان نام برد نظیر، ابوریحان بیرونی، ابوالفضل بیهقی، خواجه احمد بن حسن میوندی، ابوسعید گردیزی، ابونصر مشکان، عنصری بلخی، فرخی سیستانی، عسجدی، فردوسی طوسی، منوچهری دامغانی، سید حسن غزنوی، زینتی علوی، مسعود سعد، مسعودی ابوحنیفه اسکافی، راشدی، ابوالفرج رونی، شاه ابورجا، احمد خلف، عثمان مختاری، سنایی غزنوی، مسرور تالقانی، ابوسعیدابوالخیر، ناصرخسروعمادی، بزرجمهر، غضایری رازی، عبدالواسع جبلی، عمرمختاری ، ابوعلی سینا بلخی، قاضی حمید حسن، کمال الدین بندار، امام غزالی، کیکاوس ابن اسکندر، ابوالفتح بستی، بدیع الزمان، صدها وهزارها شخصیت علمی وفرهنگی دیگرکه ذکر نام تمام شان وقت وفرصت بیشتری می طلبد.                                           
نگاهی مختصری به معرفی شعرا وادبای نامدارعهد سامانیان وغزنویان
درنخست لازم به تذکر میدانم که زنده گینامه این شعرا وادبا وقت وفرصت بیشتری می طلبد که به کمک خداوند و یاری وقت به زنده گینامه آنها بطور انفرادی اقدام خواهم نمود. ولی درینجا فقط به معرفی مختصرآنها پرداخته میشود.            

ابوشکوربلخی:

ابوشکوربلخی دراواسط سلطنت سامانی میزیست، این شخصیت فرهنگی اولین کسی بود که مثنوی ساخت، همچنان منظومه دیگری را نیز به ابوشکوربلخی منسوب میدانند که نام آن را آفرین نامه نوشته اند. اشعاریکه به ابوشکوربلخی نسبت داده شده بیتی نیزازموصوف است که مضمون آنرا حکمای یونان مانند سقراط نیزگفته اند آن بیت به چنین است                 .
تا بدانجا رسید دانش من که بدانم همی که نادانم                                                 

ابوالموید بلخی:

ابوالموید بلخی قبل از فردوسی به تصنیف شاهنامه پرداخته، قصیده ای یوسف و ذلیخا را به فارسی نظم کرده است، به همین ترتیب کتاب دیگری بنام عجایب بروبحر ویا عجایب البلدان نیز به اومنسوب است. 

ابوالحسن شهید بلخی:

ابوالحسن شهید بلخی ازفضلای عصر خود بشمار میرفت به زبان فارسی دری وعربی تسلط کامل داشت، همچنان این شاعر نامدار گذشته از شاعری درفلسفه نیز مهارت داشت.           

رودکی سمرقندی:

ابوعبدالله جعفر بن محمد رودکی ذریعه ای تعداد زیادی ازشعرای عصر خویش به ستایش گرفته شده خصوصآ ذریعه شهید بلخی، معروفی بلخی، عنصری بلخی… رودکی سمرقندی درفنون سخن وانواع شعر مانند قصیده، رباعی، مثنوی، قطعه و غزل مهارت داشت ودرهر طرز بخوبی شعر میگفت. 
نظربه بعضی روایات رودکی سمرقندی نخستین شاعربعد ازاسلام است ولی متاسفانه که ازاو جز دیوانی باقی نمانده است.

     
ابوطیب مصعبی:

ابوطیب مصعبی برعلاوه ای شعر وادب مرد سیاست نیز بوده وازشاعران ماهرزبان فارسی دری و عربی بشمارمیرفت.

 
ابونصر فارابی:

ابونصر فارابی بعد از غضایری رازی ازبزرگترین فیلسوف های مسلمین بشمارمیرفت، فارابی از ماورالنهربه قصد تحصیل علوم به بغداد رفت، اما حینیکه باردوم به بغداد عزیمت نمود علوم فلسفه را درآنجا فراگرفته و کتب ارسطو را مطالعه کرد. فارابی ازجهت تفسیر وتوضیح قسمت اعظم آثارارسطو درمنطق وفلسفه او(ارسطو) را به نهایت سیطره درمیدان فلسفه رسانید ونزد مسلمین بزرگترین استاد این فن معرفی گردید این دانشمند درتمدن اسلامی مانند سایردانشمندان عنوان فیلسوف، درریاضیات وموسیقی عنوان خوب ودرعلم طب عنوان متوسط را کسب نموده است. از فارابی کتب متعددی به یادگارمانده است                    .

   
ابوزید بلخی:

ابوزید بلخی دراوایل جوانی جهت فراگرفتن علم به سیروسفر رفت، درنجوم وفلسفه تسلط پیدا کرد، درطب وعلوم دینی مهارت کامل یافت که آوازه دانش وفضل او درسراسر خراسان پیچید. ابوزید بلخی کتب زیادی درعلوم فلسفه به رشته تحریرآورده است.

کسایی مروزی:

کسایی مروزی یکی ازمشهورترین سخنگویان اواخر قرن چهارم بشمارمیرفت، موصوف ازجمله نخستین شاعران زبان فارسی دری است که حقایق دینی، مطالب حکمی، وپند های اخلاقی ساخته است.                      

 
رابعه بلخی:

رابعه بلخی ازجمله شاعره های قرن چهارم بحساب میرود، سخن او درلطافت واشتمال برهانی دل انگیزبود، این شاعره توانا برنظم تازی قادر ودر شعر دری ماهر بود. 

دقیقی بلخی

ابومنصورمحمد بن احمد دقیقی بلخی آخرین شاعربزرگ عصر سامانیان بود، درمیان سخنگویان عصر سامانی بعد از رودکی مقام دوم را داشت. شهرت عمده این شاعر به سبب شهنامه اوست ولی متاسفانه قسمت از شهنامه خویش را به پایان نرسانیده بود که درسن سی سالگی توسط غلام اش کشته شد. 
دقیقی بلخی برعلاوه ای شهنامه، قصاید وقطعات دلپسندی دیگری نیز دارد که ازجواهر زبان وادب فارسی دری به شمار میرود طوریکه فردوسی روانی طبع و گشاد گی زبان وی را می ستاید واورا رهبر ورهنمای خودمیخواند. 
عهد غزنویان:                      

ابوالفضل بیهقی:

نام موصوف محمد ونام پدرش حسین بود دربیهقی نیشاپورتولدشده ودرغزنی درگذشته است، بیهقی یکی از مورخان ونویسنده گان معروف قرن پنجم بشمار میرود، موصوف برای مدت 19 سال منشی دیوان رسایل دربارغزنویان بود، تاریخ بزرگ دراحوال سلاطین سلسله ای غزنویان که به 30 سی جلد میرسد وموسوم به تاریخ آل ناصر است به فارسی بلیغ وشرین تالیف کرده اما افسوس که به جز چند جلد آن باقی نمانده است.
تاریخ بیهقی درهندوستان وایران مکررآ طبع شده و درمصر نیز ترجمه وطبع گردیده است.

 
ابوریحان بیرونی:

ابوریحان بیرونی ازمفاخر بزرگ شرق وعلمای معروف دوره ای غزنویان بود، این دانشمند بزرگ درخوارزم بدنیا آمد و درغزنی درگذشت. ابوریحان اثر خود را زیرنام علم نجوم به زبان فارسی دری تالیف نموده وبسا کتب دیگر نیز به زبان عربی دارد، این دانشمند نابغه بیش از 113 کتب تالیف نموده و مانند ابوعلی سینا بلخی و ابونصر فارابی درردیف بزرگترین نوابغ جهان بشمارمیرود                    .

 
ملک الشعرا عنصری بلخی:

دراوایل این شاعرقوی سخن پیشه ای تجارت داشت ولی بعدازینکه درسفری دچار رهزنان گردید وسرمایه اش از دست رفت درصدد تحصیل ودانش برآمد. عنصری بلخی از نظر مراتب فضل وتفوق در ادب توانست به دربار سلطان غزنه برسد ولقب ملک الشعرا را کسب نماید                             .
عنصری بلخی درعلوم مختلف مانند فلسفه وریاضی توانا بود واز ادبیات عربی اطلاع کافی داشت، گاهی بعضی ازمضامین شعرای عرب را به نهایت زبردستی به زبان فارسی دری نقل وترجمه می نمود، این شاعر توانا ازجمله بزرگترین قصیده سرایان زبان فارسی دری بشمارمیرود.

 
فرخی سیستانی:

فرخی سیستانی از شعرای بزرگ عهد غزنویان بود، وازجمله بهترین شعرای قصیده سرای زبان فارسی دری نیزمحسوب میشد ، دراشعاری فرخی دوحالت کاملآ مجسم بود یکی روانی وسادگی دیگربرجستگی وقدرت، این دوخاصیت که درلغت عجم به نظر میخورد درشعر فرخی با استادی بهم آمیخته است.
دیوان فرخی مشتمل برحدود 10000 بیت است، موصوف قریب به 25 تن ازسلاطین، امرا، شهزاده گان وبزرگان عصر خود را مدح گفته است.

منوچهری دامغانی:

احمد بن منوچهری ازشعرای قرن ششم هجری بوده شاعری قوی دست، لطیف وصاحب ذوق سرشار بود این خصوصیت ها ازدل بستن آن به طبیعت سرچشمه میگرفت زیرا هیچ شاعری نیست که به این اندازه غرق درطبیعت بوده باشد، ازمختصات سبک منوچهری رسوم اطلال ودمن است که مخصوص زبان وادبیات عرب میباشد واین تاثیراز اطلاع اوازاخبارواشعارعرب ناشی شده است، منوچهری نخستین کسی است که این معانی را درزبان فارسی دری وارد کرده است.

شیخ الرییس ابوعلی سینا بلخی:

ابوعلی سینا بلخی جدش سینا، پدرش عبدالله وخودش حسین نام دارد، موصوف درفلسفه و طب سرآمد روزگاربوده وکتب متعددی درین باره به زبان فارسی دری وعربی تالیف نموده است، ابوعلی سینا بلخی علم طب را جنبه ای علمی داده وآن را به کمال رسانید، شخصیت این دانشمند بزرگ دراروپا معروف بود وآثارش سالها دردانشگاه های آنجا تدریس میشد. ابوعلی سینا بلخی علاوه ازعلم طب، درعلوم دیگر نظیر ریاضی، موسیقی، روانشناسی وسایر علوم نیز آثارگرانبها دارد، اکثرآثار این نابغه شرق چاپ ونشر شده است                              .      
این دانشمند گران مایه نه تنها ازاکابر مفاخر افغانستان بود بلکه درردیف بزرگترین نوابغ جهان قرارداشت ونام وی مانند ارسطو وپاسطور باخط زرین ودرشت درصفحه ای روزگار ثبت است.  تالیفات ابوعلی سینا بلخی بیشتراز 100 کتب بوده معروف ترین آنها کتاب شفا است که شامل منطق، طبیعیات، الهیات، وریاضیات میباشد، کتاب دیگرآن بنام قانون درطب است که دارای 5 بخش است                                     .
1. کلیات.

2. ادویه مفر.

3. امراض مخصوص اعضا.

4. امراض مخصوص بدن.

5. ادویه مرکبه.

به همین ترتیب کتاب دیگر موصوف بنام اشارت است که درمنطق وحکمت میباشد، کتاب متذکره نماینده آخرین نظریات شیخ الرییس ابوعلی سینا بلخی میباشد، هرسه کتب فوق ازامهات کتب علمی عالم بوده ومدت ها دربلاد شرق وغرب ازطرف استادان بزرگ تدریس شده است، این دانشمند کشور ازلحاط ادب نیز مقام بلندی داشت ودرزبان فارسی دری هم تالیفات دارد که ازجمله میتوان از کتب فلسفی او موسوم به دانشنامه علایی نام برد درین کتاب این دانشمند معلومات خود را به زبان مادری اش یعنی زبان دری کاملآ نشان داده که حتی اصطلاحات علمی را به فارسی بکار برده است. قابل تذکر است که این دانشمند همیشه یاد به زبان فارسی دری نیز شعر گفته است.

 

ابوالمعانی نصرالله بن محمد بن عبدالحمید غزنوی:

 

ابوالمعانی نصرالله غزنوی ازجمه بزرگان وفضلای دوره ای بهرام شاهی بود، بزرگترین اثر این شاعر بزرگ کتاب کلیله ودمنه است که به تشویق سلطان بهرام شاه از عربی به فارسی ترجمه شده ودرآن کمال، مهارت واستادی خود را ثابت نموده است، این کتاب به کلیله ودمنه بهرام شاهی مشهورمیباشد که یکی از متون برگزیده وشیوای زبان فارسی دری است، کتاب کلیله ودمنه درهندوستان وایران نیزبه طبع رسیده است.

حکیم سنایی غزنوی:

ابومجدود بن آدم سنایی مولدش شهر غزنی بود، دیوان قصاید وغزلیات سنایی بیشتر از12000 دوازده هزار بیت میباشد، نخستین مثنوی مهم عرفانی واخلاقی اوکه به زبان فارسی دری است مثنوی حدیقه الحقیقت نام دارد، همچنان موصوف دیوان مسعود سعد را نیزجمع آوری نمود است                                        .
یاداشت: طوریکه معلوم است شعرا، ادبا، فضلا ودانشمندان زبان فارسی دری در ادوار تاریخ نهایت زیاد بودند، بنآ با تحریرنام تعدادی شان که درعهد سامانیان وغزنویان میزیستند اکتفی می کنیم                                .
· عماره مروزی که ازجمله شعرای قرن چهارم بحساب میاید.
· خسروی سرخسی که برعلاوه ای شاعری درعلم فلسفه نیز دسترسی داشت.
· ابوعبدالله محمد بن صالح ولوالجی که علامه قزوینی درحواشی چهار مقاله اورا رستاقی شمرده است                              .
· خبازی نیشاپوری ازجمله شعرای عصر سامانی بوده ولی متاسفانه که اشعارش یکسره مفقود شده است.                  .
منجیک ابوالحسن علی بن محمد ترمذی.

·ابوطاهربن محمد خسروانی.

ابوعبدالله محمد بن حسن معروفی بلخی

. فرالاوی که بعضی ها ایشان را برابروهم پایه به شهید بلخی میدانند.

· ابوشعیب هروی که ازشعرای متقدم سامانی بشمار میرفت.

· ابوزراعه معمری ازجمله شعرایست که بعد از رودکی به میدان آمده است

. · آغجی، اسم موصوف علی بن الیاس بوده که برعلاوه ای شاعری یکی از امرای دربارسامانی نیز بود، شهرت وی ازلحاظ وظیفوی به آغاچی یا آغجی صاحب بود.
· طاهرچغانی، ازجمله امرای چغانیان بود برعلاوه ای شاعری گوینده ای چیره دستی نیز بوده.

· ابواسحق ابراهیم جویباری، این شاعر شغل زرگری نیزداشته.

· شاکر جلاب ازجمله شعرایست که دراواسط قرن چهارم میزیست.

· ابوالفضل بلعمی، بعد ازینکه درس مصنفات را فراگرفت درآموختن علم حدیث کوشید، کفایت وفضل کمال علمی اش او را به مرتبه وزارت درعهد سامانیان رسانید.

· ابوالعباس فضل ابن عباس ربنجنی ازجمله شعرای قرن چهارم بشمارمیرود.

· ابوالحسن علی بن محمد غزوانی.

· ابوالعباس فضل بن احمد اسفرایینی که یکی از نویسنده گان وهمچنان وزرای دربارغزنویان بود.

· حسنک میکال.

 

کوشانی ها با تشکیل دولت افغانستان، مدنیت جدید را در تاریخ کشور ما رقم زدند. کنیشکا مقتدرترین پادشاه کوشانی در 120 میلادی پایتخت افغانستان را از بلخ و شمال افغانستان به بگرام و کاپیسا انتقال داد. این سلسله تا 220 میلادی دوام نمود که گرایش خاص در سیطره هند داشتند. یکی از قوی ترین حکومات محلی کوشانی ها، دولت کابلستان بود که از کاپیسا در جنوب هندوکش تا سواحل سند تسلط داشت.
زبان پادشاهان کوشانی ختنی و تخاری بود که این دو زبان از هم تفاوت کلی داشتند، اما زبان خروشتی در افغانستان از تاریخ پنجم ق.م. تا آغاز قرن ششم میلادی، به مدت ده قرن رایج بود. ساحه زبان های افغانستان از آسیای میانه تا جنوب سند و در غرب از کرمان تا سیستان وسعت داشت. آثاری از آن دوره ها نیز در مناطق مذکور وجود دارد.
از سال 220 تا 425 میلادی، افغانستان در تشنجات و حملات سه جانبه قرار داشت. ساسانی ها شمال غرب افغانستان را در دست گرفتند، سلسله «کیداری» ها که مرکز آن کاپیسا بود موجودیت خود را در جنوب حفظ نموده و با ساسانی ها در جنگ بودند. کیداری ها با دولت «گپتا» های هندی دوستی و مراودت داشتند. در سال 425م. یقتلی ها در شمال افغانستان دولت را تأسیس کردند که مرکز این دولت تخارستان بود. این دولت با قدرتی که داشت، توانست بهرام گور را در «مرو» و یزدگرد ساسانی را در «مرغاب» شکست دهد. بعد از شکست ایرانیان، دولت «کیداری» هم در افغانستان سقوط داده شد و تمامیت ارضی افغانستان را افغان ها دوباره احیأ نمودند.

سیر زبان ادبی از اوایل گسترش اسلام تا به امروز

افغانستان قبل از گسترش دین اسلام، زیر نفوذ ادیان دیگری چون زردتشتی، بودایی و مانوی قرار داشت. در بخش شرقی افغانستان، دین بودایی بنابر تعلقات و روابط نزدیک با دولت گپتا های هندی رایج گردیده و تا مناطق مرکزی و جنوب غربی کشورمان نفوذ نموده بود.                         
با گسترش و نفوذ اسلام در افغانستان در سال 642م.، کشور ما به مدت یک قرن پذیرش فرهنگ و ادبیات جدید عرب و آموزش دین اسلام را در زنده گی اجتماعی خود آوردند. افغانستان دین اسلام و زبان عربی را با حفظ زبان خود پذیرفتند و ملت عرب هم از غنامندی زبان دری برخوردار شده با تمدن و فرهنگ قدیم افغانستان آشنا گردیدند. روابط افغانستان با دین اسلام و فرهنگ عرب و زبان عربی، در حقیقت یک تلفیق و آشنایی دو فرهنگ، در تشکیل آینده تمدن اسلامی نیز تأثیر افکند در چند دهه قرن اول هجری، سرزمین خراسان (افغانستان قدیم)، تحول عظیم بنیادی و اعتقادی که در ابعاد گوناگون دیگر اجتماعی نیز اثر گذاشت، به وجود آمد                      .
دین اسلام جایگزین عقاید مختلفه (زردتشتی، مانوی و بودایی) شد و زبان عربی من حیث زبان اعتقادی به زودی گسترش یافت. زبان های محلی افغانستان مانند زبان سریانی و اوستایی را نیز زیر تأثیر قرار داد. پذیرش زبان عربی و جاگزینی و یا نفوذ آن در زبان های دیگر ناشی از دو جریان بود: « یکی این که دین اسلام و کتاب آسمانی قرآن کریم به زبان عربی بود و تمام احادیث و روایات صدر اسلام و فقه از عربی به مردم انتقال می یافت. دیگر این که زبان عربی با سعی و کوشش علمای عربی زبان در تهیه متون علوم و ترجمه آثار یونان باستان و اندیشه فلاسفه و حکما نقش بارزی را ایفا نمود.»
گسترش زبان عربی و نفوذ آن در ادبیات دری و پشتو و زبان های دیگر منطقوی و حتی لهجه ها ، تأثیر گذاشت. در مورد نفوذ زبان عربی عوامل دیگری نیز وجود دارد که در مقاله دیگر رویان بحث خواهم کرد.                                       

يعقوب ليث صفاري مرد خرد وپيکا ر

يعقوب ليث صفار (247-265 هجري) كه او را ملك الدنيا و صاحبقران ميگفتند و حوزه فرمانروائي او خراسان و سيستان و تخارستان و كرمان و فارس و كابل و قسمتي از در سند و خوزستان ايران بوده است و نسب خود را به «گرشاسب» و از او به «جمشيد» ميرسانيد مردي ميهن پرست با اخلاق و معتقد به مليّت خود و از مخالفين سرسخت خليفه بغداد بود و نقشه ا و تشكيل يك حكومت مستقل وسيع بود. «او بسيار گفتي كه دولت عباسيان بر غدر و مكر بنا كرده اند. نبيني كه به ابوسلمه و بومسلم و آل برامكه و فضل سهل با چندان نيكوئي كايشان را اندر آن دولت بود چه كردند با كسي مباد كه بر ايشان اعتماد كند» . يعقوب به آئين و رسوم ومخصوصآ به زبان خود علا قه اي تام داشت و زبان تازي نميدانست و يا در ظاهر به ندانستن زبان عربي تعمد ميورزيد و همين امر باعث شد كه وي شاعران را دستور دهد تا به عربي او را در فتحها تهنيت نگويند و به فارسي گويند و اين خود مايه رواج شعر فارسي دري در دربارهاي سلاطين مشرق گرديد،وي با ايجاد حكومت مستقل صفاري و علاقه اي كه به زبان خود داشت و بي اعتنائي به زبان عربي توانست بزرگترين مايه استقلال خود يعني زبان ملي را زنده كند و پس از چند سال كه زبان رسمي و سياسي عربي بود لهجه دري را جانشين آن سازد و همين امر بعد از او بي كم و كاست در دوره سامانيان دنبال شد و در نتيجه ادبيات وسيعي بوجود آمد و از ساير ملل اسلامي جدا گشت. جانشينان يعقوب هم همه بر سيرت ا و رفتند و از ميان آنان برخي مانند ابوجعفر احمد بن محمد و خلف بن احمد خود مردمي دانشمند و علاقمند به علم و ا دب بودند چنانكه خلف فرمان داد تا تفسيري بزرگ به قرآن نويسند و خود عالمان وشاعران را تشويق ميكرد . برادر يعقوب بنام عمروليث (265-287) پس از مرگ وي زمام امور را بدست گرفت و براي تثبيت موقعيّت خود چندي با خليفه بغداد از در دوستي درآمد و بدفع مخالفين پرداخت ا ما سرانجام ميان او و خليفه اختلاف افتاد و خليفه محرمانه اسماعيل بن احمد ساماني را عليه او برانگيخت و در جنگي كه بين طرفين درگرفت عمرو د ستگير شد و در زندان خليفه المعتضد در سال 298 درگذشت. عمرو ليث علاوه بر قوت در سياست و جنگجوئي شعر دوست و شاعرپرور نيز بود و شعرائي چون فيروز مشرقي و ابوسليك در دوران او ظهور كردند، وي عشق مفرط به ايجاد ابنيه و كاروا نسرا و رباط جهت آ سايش مسافرين داشت. ابوجعفر احمد بن محمد معروف به بانويه (311-352) مردي دانشمند بود و به مجالست با حكما ميلي وافر و از علوم خود اطلاع داشت. پسرش خلف بن احمد (352-393) نيز مردي اديب و دانشمند و حامي ادبا و علما بوده است در ترجمه تاريخ يميني چنين آمده ا ست كه وي مردي كريم و سخي و انعام ا و درباره اهل علم و ارباب هنر شايع و مستفيض بود. وي علما و فضلاي معروف را گرد اورد تا تفسيري كامل بر قرآن مجيد بنويسند و بيست هزار دينار براي انجام اين خدمت اختصاص داده بود و ميگويند عمرو در دوران امارت خويش هزار رباط و پنجصد مسجد آدينه و مناره احداث كرد و پلهاي فراوان در نقاط مختلف حكومت خويش ساخت .
خد ما ت بزرگ وي به زبا ن فارسي د ري او نخستين كسي بود كه شعرا را به سرودن شعر پارسي تشويق كرد و همين موضوع باعث رشد، گسترش و حفظ زبان فارسي شد. «يعقوب ليث صفاري» نخستين كسي بود كه زبان فارسي دري را ۲۰۰سال پس از ورود اسلام ، به عنوان زبان رسمي اعلام كرد و پس از آن ديگر كسي حق نداشت در دربار او به زباني غير از فارسي سخن بگويد. در كتاب «تاريخ زبان فارسي» آورده است:«.... در سال 254 هجري، يعقوب ليث صفار، دولت مستقل را در شهر زرنج تاسيس كرد و زبان فارسي دري را زبان رسمي كرد كه اين رسميت تا كنون ادامه دارد . در منابع كهن نيز از اين رويداد نام برده شده است. نويسنده «تاريخ سيستان» چنين روايت كرده است: يعقوب فرا رسيد و بعضي از خوارج كه مانده بودند ايشان را بكشت و مال‌هاي ايشان بر‌گرفت. پس شعرا او را شعر گفتندي به تازي: قد اكرم الله اهل المصر و البلد بملك يعقوب ذي الافضال و العدد چون اين شعر بر‌خواندند او عالم نبود، در نيافت، محمد‌بن و صيف حاضر بود و دبير رسايل او بود و بدان روزگار نامه پارسي نبود، پس يعقوب گفت: چيزي كه من اندر نيابم چرا بايد گفت؟ محمد وصيف پس شعر پارسي گفتن گرفت و اول شعر پارسي اندر عجم او گفت. دكتر حسن باغ بيدي زبان‌شناس، درباره صحت اين موضوع كه يعقوب ليث، زبان فارسي دري را رسمي كرد، مي‌گويد: من اين مطلب را تاييد مي‌كنم. البته رسمي شدن نه به اين معنا كه حالا رواج دارد بلكه به اين معنا كه او نخستين كسي بود كه شعرا را به شعر پارسي گفتن تشويق كرد و همين موضوع باعث رشد، گسترش و حفظ زبان فارسي شد. يعقوب در سال 254 هجري قمري زبان فارسي را رسمي كرد و از آن زمان تا‌كنون 1171 سال است كه اين زبان، زبان رسمي است. دكتر «مهدي محبتي»، مسوول بنياد دائره المعارف اسلامي، نيز در تاييد رسمي شدن زبان فارسي توسط يعقوب ليث صفاري مي‌گويد: « تا عهد يعقوب ليث، زبان رسمي حكومت‌ها ، زبان عربي بود. زماني كه شاعري شعري به زبان عربي براي او خواند او معناي شعر را در نيافت و آن جمله معروف را گفت كه «چيزي كه من درنيابم چرا بايد گفت؟ » و دستور داد كه زبان فارسي زبان رسمي جامعه شود و پس از آن ديگر كسي حق نداشت در دربار او به زبان عربي سخن بگويد. پس از او هم سامانيان و آل بويه اين زبان را گسترش دادند و از نابودي آن جلوگيري كردند. نويسنده «تاربخ زبان فارسي »، درباره ريشه‌هاي اين زبان نوشته است: فارسي، يا فارسي دري يعني رسمي، دنباله فارسي ميانه زردشتي است، اين زبان كه از زمان يعقوب ليث صفاري زبان رسمي ... شده، به تدريج جانشين ديگر زبانها... يعني سغدي، سكايي، خوارزمي و بلخي شد و در منطقه وسيعي از جهان، از هندوستان تا اروپا و از درياي خوارزم تا خليج فارس رواج يافت. در فاصله ميان سقوط ساسانيان و روي كار آمدن صفاريان، زبان علمي زردشتيان فارسي ميانهٌ زردشتي، وزبان علمي مانويان فارسي ميانهٌ مانوي و پهلوي اشكاني مانوي و سغدي مانوي، و زبان علمي مسلمان عربي بود.دولت ساماني به رواج زبان فارسي علاقه مند بود و دولت غزنوي، فارسي را در هندوستان رايج كرد. زبان فارسي در دربار مغولي هند، زبان رسمي بود. رواج فارسي در هند سبب شد زباني به وجود آيد به نام اردو كه زبان رسمي دولت پاكستان شد و به الفبايي كه از الفباي فارسي گرفته شده، نوشته مي شود. زباني كه در هند، آن را هندوستاني مي نامند و به الفبايي كه از الفباي سنسكريت گرفته شده، نوشته مي شود، با اردو يك منشأ دارد. سلجوقيان زبان فارسي را در آسياي كوچك رايج كردند. در دولت عثماني زبان فارسي رايج بود. برخي از سلاطين عثماني چون محمد فاتح و سليم اول به فارسي شعر سروده اند. دكتر «محسن ابوالقاسمي» ادامه مي‌دهد: تسلط استعمار بر كشورهاي شرق سبب شد كه از رواج فارسي كاسته شود. فارسي دري امروز در افغانستان، تاجيكستان و ايران رايج است. در هر سه كشور از اوايل قرن بيستم مسيحي، وضعي براي زبان فارسي پيش آمده كه باعث شده است فارسي رايج در هر يك به راهي بيفتند كه به تدريج آنها را از هم جدا خواهد كرد.                        
زند گي و مرد ا نگي ليث صفا ري ( من ا ین پا د شا هی وگنج ر ا ا ز سر عیا ر ی و شیر مرد ی بد ست آ و رده ا م نه ا زمیرا ث پد ر یا فته ا م . ازسخنا ن یعقوب لیث ) تا ر یخ آ ئینه تما م نما ی ا ز مبا رزا ت ، کا رنا مه ها وقهرما نا ن و مردا ن تا ریخ بوده وا نسا ن خود سا ز ند ه تا ریخ جا معه ا نسا نی خویش ا ست .یکی د یگرا ز آ زا د گا ن و طن عزیزما وموسس ا ولین دو لت صفا ر ی کشورما د ر سال ( 290 – 245 ق ) یعقو ب لیث صفا ری ا ست .وی د ریک خا نوا ده فقیر مسگرزاده شد و د ر شهر ز رنج د ر طفو لیت شا گرد رویگرشد .د رآ نجا ازابتدای جوانی با عیاران و جوانمردان وطندوستان که برضد ظلم وستم زمامداران عیاش عباسیان میر زمیدند آشنا و داخل حلقه آنان گردید. وی بزودی در حلقه عیاران آنجا نظربشهامت و شجاعت و کفایت و کاردانی بدرجه سرهنگی رسید تا اینکه در سال 269 هه ق ولایات کشوربوی بیعت کرده وی را بعیث رهبر خویش برگزیدند.این امر در بار بغداد را بوحشت و تشویش انداخت . ابتدا خواستند وی را باحیله و نیرنگ و وعده وعیده بخود نزدیک و همدست بسازد تا وی از عزم رهایی مردمش از یوغ استثمار شان منصرف شود. اما از آنجايی که یعقوب شخص مصمم و دارای عزم راسخ در جهت نجات و رهایی مردم ازبهره کشی و مظالم زمامداران عباسیان بود هیچ یک از این حیله آنها بروی کارگر واقع نشده و از اوامر و اطاعات آنان سرباز زده آماده رزم و پیکاربا ایشان گردیدند. در سال ( 262 هه ق ) بین سپاه یعقو ب در محلی بنا م ( د یر ا لعا قو ل ) < د یر عا صول > و سپاه بغداد بسر کرده گی خود خلیفه جنگ شدیدی در گرفت . درین جنگ یعقوب و لشکریا نش چنان مردانه و با شجاعت جنگیدند که مایه حیرت خلیفه و سپاه اش گردیده و نزدیک به شکست بودند که خلیفه از حیله و نیرنگ کارگرفته و در اثر آن یعقوب با سپاهش شکست خورده عقب نشینی نمود. یعقوب آزاد مرد و با غیرت این شکست را مایه شرمساری خود دانسته و در صدد تلافی آن بر آمد . این مرد جنگجو در عمر شکست نخورد ه بود . این امر تار و پود و جودش را در آتش غیرت می سوختاند. بنا بر آن با تلاش زیاد سپاه خویش را دوباره تنظیم و به آرایش آن پرداخته دوباره آماده جنگ با خلیفه گردید. خلیفه که از دلاوری و شجاعت آن آگاهی عام و تام داشت و از آن در بیم و هراس بسر میبرد باز در صدد حیله و نیرنگ بود. از قضا شکست دیر عا قول هم بر رویه این مرد حساس و با غیرت تاثیر سو نموده و در ینوقت نازک وی را در بستر بیماری انداخت. خلیفه درینوقت باریک موقع را غنیمت شمرده قاصد شخصی خویش را برای جلوگیری از جنگ نزد او فرستاده . یعقوب باوجود مریضی قاصد را بحضور خود پذیرفته قاصد هنگام حضور دید که از دربار و حاجب درکی نیست ; سردار لشکر خراسان شخص بی تکلف و ساده در روی گلیم نشسته و با سپر جنگی خویش تکیه زده . در پهلویش شمشیر و دورتر از آن سفره ای با نان خشک و قدری پیاز و کوزه سفالین پر از آب قرار دارد. قاصد پیام خلیفه را بوی بیان داشت . یعقوب رو به او نموده گفت: < به خلیفه بگو، اگر از این مرض زنده ماندم هما نا میان من و تو جز این شمشیر کسی دیگر فیصله نخواهد کرد. من در کودکی و جوانی با نان و پیاز زندگی کرده ام. از دستمزد حلال خویش به سختی گذاره کرده ام; اگر در جنگ با تو باز شکست بخورم و باز به نان و پیاز خود رو آورده به آن خواهم سا خت و به بازمانده گان خویش درس خواهم داد که آنان بعد از من هم چنین کنند.> فرستاده خلیفه از صلابت و غیرت و احساسات مردمی یعقوب متعجب شده و هیجان آلوده برگشت پیامش را بخلیفه رسانید . اما دریغا که یعقوب لیث سر از بستر بیماری برنداشت و بعد از 16 روز مریضی در سال (260 هه ق ) به جاویدانگاه پیوست و بدین سان خلیفه عباسی از خطر بزرگی که از وجود این راد مرد شجاع احساس میکرد نجات یافت . اما راهیان و پیروان بعدی آن راه آنرا تعقیب نمودند . یعقوب لیث صفاری یکی از رجال نامدار تاریخ کشور ما است وی شخص ساده، بی تکلف و باوقار و مد برو بیدار وطندوست بود در انتخاب مردان رای ثواب داشت سپاه را خوب و نیک می آراست ، خزانه اش از مال پر بود اما اسراف نمیکرد. فقیرانه می زیست غالبآ در بالای پاره نمدی می نشست سپرش را در عقب خود نهاده به آن تکیه می نمود حاجب و دربان قصر نداشت اگر میخواست بخوابد پارچه ای را بالای سر می انداحت و از سپرش بحیث تکیه استفاده میکرد ، غذ ا یش عادی و ساده و غذ ا ی مردم فقیر بود. اکثرآ به نان و پیاز بسنده میکرد. او سخت دوستدار فرهنگ واد ب کشور بود.                                  
چنانکه روزی که بر دشمنانش پیروزی یافته بود. شاعرانی او را بزبان عربی ستوده و اشعار شانرا بزبان عربی بحضورش خواندند که یعقوب آنرا نه پسندیده گفت: < چیزیکه من اندر نیابم چرا باید گفت. باید بزبان خودم سخن گفت .> زبان وی دری بود که آنرا سخت گرامی میداشت. وی را میتوان از حامیان بزرگ فرهنگ و ادب دری دانست که در دوره او و تا قرن های بعد از وی جانشینانش بر سیرت و کردار او رفتند و فرهنگ و ادب دری را پاس داشتند و در دوره <صفاریان > فرهنگ و ادب بمدارج تکاملی اش رسید . که نام نامی یعقوب لیث صفار ی همیشه در تاریخ کشور مان چون اختر فروزان میدرخشد.
منبع: - افغا نستا ن د رمسيرتاريخ - مردا ن نام آورتاريخ افغا نستا ن - مجله غرجستا ن نشريه شوراي انسجام مليت هزاره سال 1367 - مجله هنرنشريه اتحا ديه هنرمندا ن سا ل 1364 - ميرا ث فرهنگي

 

خراسان کهن

 

خراسان کهن و فرارود (ماوراءالنهر)

 

مهد پيدايش و پـرورش زبان دری است

 

خـراسان کهــن وفــرارود بـراساس کـاوش‌هـا، پـژوهـش‌هـا و بـازيافـت‌هـای بـاسـتـان ‌شـنـاســان، سـرزميـنی اسـت بـی ‌نهـايت باســتانی کـه از ديـرگـاه در آن انسـان بــودوبـاش داشـتـه اسـت. ايـن مـرزوبـوم، مهـد پـيدايـش يـکی از درخـشـان ‌تـرين و کهـن ‌تـريـن تمـدن‌های جهـان بـوده، باشــندگان آن دارای تمـدن و فـرهـنگ چـنـديـن هـزار سـالـه می باشـند و گنجـينه‌هـای فکـری و مـعـنـوی آن در مـراحـل مخـتـلف به زبان‌ هـا و گويـش‌هـای گوناگـون نگـارش يافـتــه اسـت.

پـژوهـش‌هــای شـماری زيـادی از دانـشمـندان بـيانگر اين امر اسـت که سرزمـين‌هـای خـراسـان بـاســـتـان و مـاوراءالنهــر زادگاه، تجــلی گـاه و پـرورشـگاه زبان دری (پارسی) بوده اسـت. زبان پارسی دری ريشـه قـديمی دارد، در خـراسـان و فـرارود پـيش از يورش اعـراب به آن سـخـن می گفـتنـد. به قول تاريخ بخارای نرشـخی " مردم بخار ... نماز فارسی خواندندی و عربی نـتوانسـتندی آمـوخــتن." ^۲  زبـان پارسی دری از ديـر زمـان به ايـن ســو زبـان مشـترک و سـراسـری حـوزه تـمـدنی مـا بــوده اسـت.

ابوسـعـيد عــبدالـحی بـن محـمود گـرديزی، در تاريـخ " زين الاخـبار" که بيـش از يک هـزار سـال قـبل تاليف کرده، چنيـن می نويسـد: " بهرام گور به هـر زبان سـخـن گفــتی، به وقـت چـوگـان زدن، پهـلوی گـفـتی و اندر حـربـگـاه، تـرکی گـفـتی و اندر مجـلـس، با عامه دری گــفـتی...

امــا زبــان دری نــخـستين بــار بـــه ســخــــن پرفـسورعـلی اکــــبرشهـــرستانی در زمـان بـهمـن بـــن اسپنــديار پـديد آمـده است. مولف هـفت قـلـزم و فرهنـگ انتـدراج، غـياث اللـغات و برهان قـاطــع، هــمه هـمسان اين روايت را آورده اند که:

" در زمان بهمـن پسر اسپـنديار، چون مردم از اطراف عالم به درگاه او می‌آمدند و زبان همديگر را نمی‌ فهمـيده انــد، بهمن امــر کــرد کــه دانشمـندان زبــان فارسی فصيـح وضع کردند و آن را دری نام نهادند." ^۴

مرکــز فرمان روايی بـهمن شهر بلـخ يا بخـدی زيبا شهــر بـوده است که با پـرچـم‌هـای بلـند زينت يافـته بود و آتشکــده بزرگ نوبهـار نيز در هـمان شهـر بـود.

مــحــمد حــيدر ژوبــل اسـتـاد پيـشين دانشکــده ادبيات دانشگــاه کـابل تاکــيد می ‌کـند کـه:

" زبـان دری ... تـاريخ چـيز کـم دو هزارسال [دارد]، در دوره‌ هــای قـبل از اسلام وجـــود داشـته و در افــغانسـتان [خراسان کهـن] بوجـود آمـده ... نخـسـت زبان مردم خراسـان بوده و بعـداً انتـشار آن به غرب [ ايران امروز] صـورت گرفـته ..." ^۵

در اين نوشتـه هرجا سخن از خراسان می رود مـراد خراسـان بزرگ و باسـتـان اسـت که بلخ، هرات، نيشاپـور و مـرو از زمـره اسـتـان‌هـای بـزرگ آن بـود کــه مشـتمـــل خاک‌هــای افـغانستان کـنونی، بخــش‌های خـاوری ايـران امـروز، صحـرای ترکـمن تـا کنــارهای رود جـيحون را در بــر می‌گــرفت.

مسٌـلـم اسـت کـه زبـان دری در دوره پــيش از اسلام  در ماوراءالنهـر و خـراســان رايـج بــوده و يـک شـبــه بدون ريشـــه و پيشـينـه در دوره صفــاريـان و سـامـانيــان بوجــود نيآمده اسـت. اين زبان پيشـيـنه‌ای چند قرنی داشـته اسـت و گر نه امکان نداشـت که در مدتی کوتاه سـراسـر خراسـان را فرا گـيرد و به عـنوان زبان عـلمی و ادبی که در آن شـعر سـروده و نـثر نگاشـته می ‌شد، عرض وجود کـند. البـته بـدون ترديد همـان گـونه که پرفسـور ژوپـل مطـرح می‌کند: " ... تا قرن چـهارم هجـری زبان دری منحـصر به خراسـان و ماوراءالـنهـر بود ... و در ايران معمـول نبود، حتی يک شـعر و رسـاله هم در اين زبان مقـارن ايــن زمانــه‌هــا در ايــران ديــده نشـده اسـت..." ^۶

در باره مهـد پيــدايـش زبـان دری نـظريـه‌هــا و ديــدگـاه‌هــای مخـتلف ارايـه شــده اسـت.

شـماری از زبان‌ شـنـاسـان بـويژه ايـران شـنـاسـان در باره خاسـتگاه زبان دری براين باور اند که پـارسی دری صـورت تحـول يافـتـه پهـلوی سـاسـانی يعـنی زبــان مـردم فـارس اسـت کـه بـا هـجـوم لشــکـر عــرب بــه خــراسـان و فرارود پخش شـده اسـت.

گــروهـی از زبـان‌شـنـاسـان و تاريخ ‌نـگـاران بر عـقيـده ديگراند کــه دری ادامـه پهــلوی اشکـانی اسـت و اشکــانـيان خـود اهــل خـراسـان بــودنــد و پــارسی دری شکل تحـول يافــته اين زبــان است.

بـه عـقـيده‌^ء عـده ای از دانشـمـندان زبـان فارسی ( شکل عربی شـده پارسی) از شـاخه زبا ن‌هـای هـند و اروپايی اسـت که در دوره سـاسـانيان به موازات زبان پهلوی در خراسـان و فرارود وجود داشـته اسـت و در ترکيب آن گــويش‌های زبان‌هــای خـاوری ايــــران تاثـير برازنـده داشـتـه اسـت.

دکتر مجـاوراحـمد زيـار اسـتاد پيشيـن دانشـگــاه کابـل برايـن نـظر اسـت کـه: " افغـانسـتان [ خراسـان کهن] مهـد پـــيدايش دری يا فارسی نـــه، بــلکه مهــد پرورش فارسی دری اسـت ... افــغانــستان و هــــم مـــاوراءالنـهر ( سـمرقـند، بخـارا و تاجيکسـتان) از زمــره سـرزمـين‌هــای دومی فارسی بوده و بنابرآن به دو مهـد پرورش و رشـد و انکشاف اين زبان مبـدل گرديده‌اند. ... و کم وبيش با مهـد اولی آن در پارس ( ايران امروز ) پـيـوند‌های ادبی- فرهـنگی مشـترکی را داشـته اند. بنابر اين امر مسـلم اسـت که پشـتو با همه ويژگی ‌های تاريخی، جغـرافـيای و ... در رقابت ملی با فارسی دری عـقب مانده اسـت." ^۷  / تکيه روی کلمات از م. ا. زيار اسـت./

بــه بـاور نگــارنده، " نـظريــه " اينـکه زبــان پارسی دری از گـروه زبان‌هــای ايران باخـتری ( ايــران کنونی يا فارس ) بوده و بعداً در خـاور ايران ( خراسـان يا افغانسـتان کـنونی ) پـخـش شـده يعـنی ادامـه پهـلـوی سـاسـانی می‌ بـاشـد، با منابـع و ماخذ‌های باسـتانی و تحـقـيقـات معـاصر در تناقـض اسـت. خراسـان و فـرارود نه تنها مـهــد پـرورش زبان پـارسی دری  بـلکه مـهـد پيــدايــش آن نـيز اسـت کـه در زيـر بـــه بــررسـی آن می‌پـردازيــم.

زبــان پــارسی دری بــه گـــواهی شـواهــد و سـنگنـبشـه‌هـا، سـرچشمه‌ها و ماخذهــای باسـتانی و پــژوهـش‌های معـاصر در سـرزمـين خـراسـان قـديـم و فـرارود زاده شـده اسـت و به سـخـن معـروف شـمس رازی در درالمحـجم " زبان دری لغت اهل بلخ و بخارا " گفـته شـده اسـت. ابن مقــفع که خود اهـل فارس اسـت، تنها زبان مردم خراسـان و بويژه بلخ را دری ميداند و مقدسی که خود به شهرهای خراسـان و ماوراءالنهر سـفر کرده اسـت، زبان بلخ را بهـترين زبان می‌ دانـد. به نظر دکتر رازق رويين " زبان دری از لحـاظ خـاسـتگاه واژاگـانی مربـوط به خانـواده زبان اوسـتائی بلـخی می ‌باشد..." ^۸  زبان دری بعـد از قرن پنجـم هجری به سـوی باخـتر ( ايــران امروز) گــسترش يافـــته اسـت.  کتيبه آتشکـده کرکوی در ولايت نيم روز ( اسـتانی در غرب افغانسـتان و هم مرز با اسـتان زابل ايران) را شـايد بـتوان قديـمی ترين اثر به اين زبان شـمرد.

عبدالحی حبيبی که يکی از مفـاخـر زبان و ادب پشـتو است، پژوهـش‌هــای دامنــه داری  در زمينه مــهـد پـيدايـش زبان دری انجام داده است. او بـعـد از کشـفيـات بـاسـتان‌ شـنـاسی؛ از قــبـيل کتـــيبه‌هـای ســرخ کــوتـل، جـغـتو، تــوچـی وغـيره بر نتيجـه‌گـيری‌های خـود که در زير جسـتارهای آن را می‌خوانـيد، تاکيـد دارد.

حـبيـبی می‌ نـويســد کــه:

" کشف کتـيبه‌هـای بـغـلان کـه بـا رسـم‌الخـط يونانی ( از نوع خمـيده کوشـانی) و با زبان تخاری يا دری قـديم نوشـته شده، کاملاً پرده از روی حـقايـق برداشـت. حـدسـيات و تخمين‌های دانشـمندان را که فارسی دری را از منشـاء پهلوی سـاسـانی و گاهی مولود مختـلط پهلوی و عربی و غيره می ‌دانسـتند، باطـل نمود" ^۹

عبدالحـی حبيبی می‌افزايد که:

" ايــن نـظر جــديـد عـلمی کـه زبان دری افغانسـتان از پهـلوی نزاييـده، اکنـون يک سـند قـوی و واضحی را پيدا کرده، که آن عبارت از کشف سـنگ نبشـته مکـشـوفه بغـلان را به زبان دری و رسـم الخـط يونانـی می ‌بيـنيم، اعتـراف می‌ کنـيم، که زبان دری کـنونی از پهـلوی منـشعـب نشـده، بلکه در مدت يکهـزار و هـشـتصد سـال تا دو هـزار سـال پيـش از اين در تخـارسـتان تاريخی زبان تکـلم و تحـرير و ادب دربار بوده ... کشـف اين سـنگ ‌نبشـته گرانبهـا، تحـولی را در عـلم زبان‌شـناسی و تاريخ ادبيات افغانسـتان بوجود می‌ آورد و عـقايد کهنه را متزلزل می‌ گرداند."  و " ... زبان دری بشکلی که در اين نوشـته ثـبت شـده در حـدود قرن اول و دوم ميـلادی يعنی دو هزار سـال قبـل وجـود داشـت. " ^۱۰

عبدالحی حبـيبی در شـرح هفت کتـيبه قديم می ‌نويسـد که: " کـتيبه سـرخ کوتـل بغـلان که در حـدود ۱۶۰ ميـلادی به زبان تخاری ( دری قديم ) نوشـته شـده اسـت، نشـان می ‌دهـد که  زبان دری قبـل از ورود اعراب به اين سـرزمـين رايج بوده اسـت و جروبحث مورخـين و باسـتان ‌شنـاسان که عمـدتاً در حاشـيـه غربـی و جـنوب غـربی قـلمـرو زبان فارسـی متمرکز اسـت، نتيـجه‌ای نـداد. زيرا در حـدود مـذکـور زبـان پهـلوی رايـج بـوده اسـت." ^۱۱

سـنـگ‌ نـوشـته بغـلان در سـال ۱۳۳۰ خورشـيدی (۱۹۵۱ م) از يک معـبد دوره کوشـانی از سـرخ کوتـل بغـلان ( در ۲۰۰ کيلومتری شـمال کابل ) کشـف گرديد و قدامت بيش از يکهـزار و هـشـتصد سـال از امروز دارد. ايـن سنـگ ‌نـوشـته به زبان دری و رسـم‌الخـط يـونـانـی نوشـته شـده اسـت. کشـف و مطالعـه آن بر نظريه اينکه خراسـان و فرارود مهـد پيـدايش زبان دری اسـت که پيش از اسـلام رواج داشـته، صحه گـذاشـت.

پرفسـورعبـدالاحـمـد جـاويـد کـه پـژوهـش‌هــای گسـترده‌ای درمورد زبان و ادب فارسی دارد، می ‌نويـسـد:

"... وجود زبان دری پيـش از اسـلام ثابت اسـت. از قرن اول و دوم به جز چند شـعر هجائی آثار ديگـری به ما نرسـيده، اما در قرن سـوم اسـت گويـندگانی در بلـخ، بخـارا، هـرات و سـيسـتان پديد آمـدند و بنـيان ادب دری را گـذاشـتند. چنانچـه در همـين آوان يک بيـت شـعـر، يک رسـاله و يا يک کتاب در سـراسـر ايران امروز به زبان دری بوجـود نـيآمـده اسـت و اصـولاً هم نـبايـد باشـد." ^۱۲

پــرويــز نـاتـل خانلـری يـکی ازچـهـره‌های شـناخـته‌شـَده ادبـی ايران تاکـيد می کند: " منـطـقه رواج و رونق فارسی دری ابــتدا در شـرق و شـمال شـرق ايران بود ..."  و شـاعـران آن دوران " ... غالباً به يکی از شهرهای بخـارا، سـمـرقـند، هرات، بـلخ، ...  و آبادی‌های ديگر خراسـان منسـوب هـســتند." ^۱۳

بـه نظر بسـياری از پـژوهـشـگـران و خـاور‌شـنـاسـان، زبان پارسی دری از سـرزميـن‌های خـراسـان و فرارود برخاسـته و در همين حوزه پرورده شـده و اغلب شهـرهای آن از جمـله بخارا وبلـخ، سـمرقـند و غـزنه، هـرات و نيـشـاپور از ديرگـاهی مرکز عـلم و ادب بــوده اند. بـديـن ترتـيب زبـان دری زبان بيگـانه و وارداتی نبـوده در هـمين سـرزمين زاده و پرورده شــده اســت.

مـيرغلام محـمد غبار مورخ شـهـير افغانسـتان بر اين عقـيده اسـت که: " زبان دری اصلاً در مناطـق دو طرف رود جـيحـون"^۱۴  يعـنی سـرزمين‌هـای ماورءالنهـر و خراسـان قـديم قـبل از اسـلام بـوجـود آمـده اسـت و به قـول نويـسنـده کـتاب "سـرنوشـت فارسی تاجـيکی فرارود در قرن ۲۰"، مـحـمد جان شکوری "... فارسی دری در خـراسـان از جـمله در ماوراءالنهـر بيـش از اسـلاميت رواج داشـت و بـه درجـه زبـان شـعـر رسـيـده بود ..."

در برپايی و تحول زبان دری زبان‌های بومی اين خـطـه بويـژه زبان سـغـدی کـه روزگاری زبان ارتـباطی "راه ابـريشـم" و زبان عـلمی آسـيای مـيانه بـوده و به گفته دکتـر احسـان يارشـاطر، مدير دانشـنامه‌ ايرانيکا / Encyclopedia Iranica/ " زبان بـين‌الـمللی آسـيای مرکزی به شـمار می رفـت و تا چيـن نـفـوذ داشــت"^۱۶   نـقـشی مــؤثـر و قــوی داشــته اســت.

سـعـيد نـفيـسی اسـتاد پيشـيـن دانشـگاه تـهران می ‌نويسـد: "... به دلايـل بسـيار بر من مسـلٌم اسـت که سـرزمين اصلی زبان دری، خـراسـان و ماوراءالـنهر بـوده ... و بـعـداً زبان دری در نـواحـی ايـران کـه قـلـمرو اصلی آن نـبوده انتشـار يافـت، ..." ^۱۷

ملک‌الشـعـرا بهار می ‌نـويسـد: " زبان فارسی دری اصلاً  لهجه اهـالی ماوراءالنهـر، سـمرقـند و بخـارا اسـت که در ايـن جای‌هـا تاجـيکان زنـدگـی می ‌کـنند." ^۱۸

دکـتر جـلال متـينی مـديـر مسـؤول مـجـله " ايـرانشـناسی " می ‌نويسـد که: " زادگاه زبان و ادب فـارسي در قـرن سـوم و چهـارم هـجری، خراسـان و ماوراء النـهر ( فرارود ) اسـت."، و نـيـز "... زبان فـارسی، زبان مردم خـراسـان و ماوراء النهر در قـرن سـوم و چهارم هـجری در طی هـشـت تا نه قـرن به سـراسـر ايران و سـرزمين‌ هاي غـيرايراني، آناطـولی، شــبه قاره هــند، و بالکان و چـيـن، راه  يافـت" ^۱۹

حـکيم ناصـر خسـرو قـباديانی بلخی در نيمـه اول قـرن پنجـم هجـری از بلـخ بسـوی ديار مغـرب مسـافرت کرد، به تـبريز رسـيد و با قـطران تـبريزی شـاعر معـروف آشـنا شـد کـــه زبان فارسی نمـی ‌دانسـت. در تـبريـــز زبان پـهـلوی سـاسـانی رايج بـود. حکـيم  در سـفرنامه خود در زمـينه می ‌نويسـد که:

" ...  و در تبريز قطران نام شـاعری ديدم، شـعـری نيک ميگـفت اما زبان فـارسی نيکو نمـيدانسـتت پيـش من آمد ديوان منجيک و ديوان دقـيقی بياورد و پيش من بخـواند و هر معـنی که او را مشکل بود از من پرسـيد، به او بگـفتم و شـرح آن بـنوشـت و اشـعار خود بر من خوانـد ..." ^۲۰

قـطران تـبريزی در ترکيب‌ بندی بر دانسـتن زباَن دری فخر می ‌کند و می ‌سرايد:

که مرا برشعـر گويان جهان فـخر آمدی  من در شعـر دری بر شـاعـران نگـشادمـی

در زمان دو شـاعر بزرگ زبان فارسی، سعـدی و حافـظ ( قرن هـفتم هجری ) در ايالت شـيراز ( فارس ) هنـوز زبان دری زبان عام نشـده بود. حافـظ می ‌گـويد:

زشـعـر دلکـش حـافــظ کسـی شـود آگـاه که لـطف طـبع و سخـن گـفتن دری دانـد

اگر در قرن هـفتم هجـری همه مردم فارس " سخن گـفـتن دری" می ‌دانستـند، حـافـظ چنـين نمی ‌گـفت.

دکتر محمود افـشـار يزدی، ادب ‌شـناس و مورخ ايران با روشـنی می‌ نويسـد: " زبان دری پيش و بيش از آنکه به ايران تعلق داشـته باشـد از آن افغانسـتان و تاجيکسـتان اسـت. بعلت اينکه زادگاه و پرورشگاه آن خراسـان قديم، افغانسـتان و ماوراءالنهر( بخارا و سـمرقـند ) و بلخ و غزنه بوده اسـت. رودکی و عنصری، همچنان که فردوسی و فرخی و بسـيار ديگر، از زادگان و پرورش يافتگان خراسـان بوده‌اند. چند صد سـال بعد اسـت که سـعدی و حافظ در فارس ظهور کردند.

اسـتاد ابوالـقاسـم فردوسی و بسـياری از اهل قلم واژه " دری" و " پارسی" را مترادف آورده اند.

بـفـرمـود تا پـارسـی و دری           بگـفتنـد و کـوتاه شـد داوری

به سـخن پروفـسـور شهـرسـتانی، " نخسـتين کسی که در باره « زبان دری » سخـن زد، عـبـدالله بن مقـفع مترجم کتاب کليله و دمنه به زبان عربی و مولف ادب الکبير و ادب الصغـير می ‌باشـد. وی در سـال ۱۳۹ هجـری ( ۷۵۷ م ) مقـتول گرديد." ^۲۲ 

در كتاب الفهـرسـت ابن نديـم سخـني از ابن مقـفع كه خود اهـل فارس اسـت، چـنين آمـده اسـت که او زبان پهـلوي را زبان مردم پهـله يعـني اصفهـان، ري، همدان، ماه نهـاوند و آذربايجـان مي داند و زبان دري را زبان شهـرهاي مـداين و دربار شـاه مي داند و اسـم دري را برگرفـتـه از دربار می‌داند و مي ‌گويـد از زبان‌هـاي شـرق و خراسـان، زبان مردم بلـخ اسـت كه در دربار برتري دارد. پارسي زباني اسـت كه موبـدان و عـلما و نظاير آنها به آن سـخـن میگفتـند و زبان مردم فارس اسـت... ^۲۳

به هرحال ابن مقـفع كه خـود زاده و اهـل فارس اسـت، فقط زبان مردم خراسـان و بويژه بلـخ را دري مي ‌دانـد.

در قرن چهارم هجـری  لفظ دری در اشـعار فردوسی، عـنصری  و ديگـران به تکرار آمده اسـت. در متـون منثـور برای اولين بار لفـظ دری به شکـل پارسی دری در تـرجـمه تفـسـير طبری آمـده اسـت. از هـميـن زمان اين زبان را به نام‌های دری، پارسی دری و پارسی يـاد کـردند، چـنانـکه شـمس قــيس رازی مولـف " المعـجم فی اشـعار العـجم" هر سـه اين اصطـلاح را به کـار برده اســت.

ذبيـح الله صفـا در" تاريخ ادبيات ايران" مینويسـد که: " هـمين زبان [ دری] همچـنان که می دانيم، در نخسـتين روزگـاران ادب فارسـی، علاوه بر دری، پارسـی و يا پارسی دری هم نامـيده میشد، و پارسی در اين جا مقـابل عـربی و تازی يا ترکی اسـت، نه به معـنای زبان که منشـا آن ولايـت فارس بـاشـد و قـول خاورشـناسـانی که فـقط به اکتفا بر تسـميه ظاهری اين زبان، آن را از سـرزمين فارس دانسـته اند، به کلی باطل و حاکی از جهـل آنان اسـت و همچنين اين کردار بعضی‌ها می ‌کوشـند تا دری و پارسی را از يک ديگر مـتمايـز و جـدا شـمارند و حـال انکه پارسی، دری اسـت و دری، پارسی" ^۲۴

در بسـياری از متـون پيـشـينه، زبـان مـردم خـراسـان و فـرارود دری، پارسی ويا پارسی دری ياد شـده اسـت. ابوعـلی سـيـنای بـلـخی زبـان فـصـيح زمان خـود را " پـارسی دری" ناميـده اسـت. در روزگـار نه چـندان دور ايـن زبان در افـغـانسـتان،  سـمرقـنـد، بخارا، خجـند و... نـيز فـارسی ناميــده مـی ‌شــد.

تازيان بعـد از اسـتيلا بر سـرزمـين‌های مفـتوحه با خود دين اسـلام و زبان عـربی را به اين کشـورهـا آوردنــد و در بـرابـر فرهـنگ‌هـا و زبان‌های بومی مردم تعـصب و ســتـيز نشـان دادنـد و در پی از بيـن بردن آنهـا و جـاگـزينی زبـان و ادب عـربی برآمـده‌ انـد. به قول ميرغـلام محـمد غـبار " تـاثـير اين دو سـلاح [ دين و زبان ] آن قـدر قوی بود که مثلاً کشـور قـديمی مـصر را به يک کشـور و ملت عربی تبديـل کرد." ^۲۵ اعراب " هرکـسی را که به زبان عربی گـفـتگو نمیکـرد « عـجـمی » يعـنی گنـگ خـوانـدنـد و گـفـتار او را لايـق مـطالعه و تحـقـيق نـدانسـتند." ^۲۶  بــه روايتی بعـد از يـورش تـازيـان به خـراسـان نزديـک به دو صـد سـال " سکوت سـياهی" در اين مرزوبــوم مسـتولی بـود.

ميرمحـمد صديـق فرهـنگ در کتاب " افغانسـتان در پـنج قـرن اخـير" می ‌نويسـد:

" در هـنگـام گشـوده شـدن خراسـان به دسـت مسـلمـانان [ اعراب] بخـش بزرگ سـاکـنين اين سـرزمـين را مردمانی تشکـيل می دادند که از شـاخه هـند و اروپايی آرين بودند و بعداً به نام تاجـيک شـهـرت يافـته اند." ^۲۷

برغم اينـکه تـازيان بعـد از " فـتح" خـراسـان در برابر زبان دری با تعـصب قـومی و سـتيز مـذهـبی برخــورد کـردند، الـفبای عـربی را جاگـزين آن نمودنـد، دبـيره ( خـط ) عـربی را به عنـوان خـط رسمی تـحمـيل کردند و سـعی نمودند که زبان دری را به حاشـيه برانند، اما فرهـنـگ و زبان دری در بسـتر زمان پايـداری کرد.  خراسـانيان در اين راســتا "... به تاريخ خود شـان برگشـتند و در پايگاه زبان شـان ايسـتادند، درسـت در همان دو چـيزی که با مسـلمانان ديگر متـفاوت بودند." ^۲۸

در شـرايـطی که زبان عـربی زبان ديـن و دولت‌هــا بود، همين که زبان فارسی به عنوان بخـشی از فرهـنگ جامعه در برابر هجـوم و تجاوز زبان عربی ايسـتاد و باقی ماند دال بر توانايی و کارايی زبان پارسی دری دارد و بس. پايداری وايسـتادگی زبان دری در برابر زبان و ادب عرب همچـنين سـبب نجات زبان‌هـای ديگر از جمله زبان پشـتو، پلوچی، ...  نيز گرديــد.

خراسـان خـط عربی را " ... به خوشی قـبول نکرد، چـون در مـدت نزديک به هـزار سـال آثار زيادی به خـط پهـلوی، پارتی، سـغدی و خــوارزمی انـشـاء شـده بود." ^۲۹ ولی بعـد از آنکه خط عربی را قـبول کردند، در آن تغـيـيرات و اصلاحات بوجود آوردند و موافـق به زبان شـان سـاخـتند. از جمله خراسـانيان برای بيان زبان مادری خـويش بــه الـفـبای عـربی حرف‌های جديدی " چ، پ، گ، ژ" را افـزودنـــد. بـرغـم همه فـراز و نشــيب‌ها، بـس دل انگـيز اسـت که زبان پارسی دری بـه عـنـوان زبان بومی خـراسـان باقی مانــد.

با ظهور طاهـر پوشـنجی ( ۸۲۱-۸۷۲ ميلادی )، يـعـقـوب ليـث صفـاری ( ۸۷۲ -۹۱۰ م) و سـامانـيان ( ۹۱۰ – ۹۹۹ م ) رسـتاخيز بزرگی در ترويج و به کار بردن زبان دری بـه جای عربی آغاز شـد و به تدريج قوام گرفـت و اين دوره ترويج زبان و ادب فارسی دری اسـت.

زبان فـارسی دری در دوره سـامـانيـان کـه تاجيک‌ تـبار بـودنـد، هـرچـه بـيـشـتر بـه مثـابه‌ای زبان اسـتاندارد ( معياری ) و رسـمی قوام گرفت و به زودی از محـدوده يک زبان قـومی به فـراقـومی گذار نمود، به نماد و زبان مشـترک و عمومی برای تمام مردم منطقه که از هر تيـره و تبار بودند، تبديل شـد. امرای سـامانی که به قـول شـنبلی نعمانی " به زيوار فضل و کمال آراسـته بـودنـد" ^۳۰ زبان و فـرهـنگ ملی را عامل نـيرومنـد پـايداری در بـرابـر مهـاجـمان می ‌دانسـتند. همچنيـن "اوضاع سـياسی در ابتـدای عـصر [ قرن ] دهـم ميـلادی بـرای انکشـاف زبان گوارنـده پارسی دری شـرايط بسـيار خوب و مسـاعـدی فراهـم آورد." ^۳۱  در اين دوره  نه تنها ادبيات بديع رونق يافـت، بلکه آثار فـروان عـلمی و فـلسـفی، تاريخی و ديـنی  بـه زبان دری نـوشـتـه و يـا تـرجـمه شـد.  نثر پارسی دری اين دوره از آثار گرانبـها بهـره مند اسـت و شـعـرشـناسـان آن را يکی از بهـترين دوره‌هــای ادبی می‌دانـنــد.

داريـوش آشـوری در کـتاب " بـازانـديـشی زبان فارسی " در باره عهـد سـامانيان می ‌نويسـد که:

" خـدمت بزرگی کـه امـيران سـامانی بـه قـوم ايـرانی کـردند زنـده داشـتن زبـان فـارسی در نگارش بود؛ و با اين کار ما با آنکه اسـلام آورديم، عرب نشـديم. باری اين قـدر اسـت که زبان فارسی مانـد و ما فارسی زبان مانـديـم." ^۳۲

براسـاس نوشـته دکتر محمد معـين " از آغاز قـرن سـوم هجری شـعـر فارسی که زبان دل و ترجمان احسـاسـات اسـت، ظاهـر شـد و رو بـه تکامل گـذاشـت." ^۳۳ و به سخـن دکتر ذبـيح الله صفا " تا اواخر قـرن چهـارم شـعـر فـارسی منحـصر بـه گـويـندگان خـراسـان و مـاوراءالـنهر بود." ^۳۴ و به قــول ميرغـلام محـمدغبـار " آثاری در نظـم و نثـر در اين زمان [ دوره سـامانيان ] به ميان آمد، ... شعـرايی چــون شـهـيد بـلخی، رودکی بخارائی، دقـيقی بلـخی و رابعـه بلخی و ده ها نفـر ديگر ظهـور نمود، ..." ^۳۵ 

اسـتاد ابـوعــبدالله رودکی سـمـرقـنــدی، بزرگـترين شـاعـر عهـد سـامانـيــان که به پـدر شـعـر دری ملـقـب گرديـده و صدهـزار بيت شـعـر از او به يادگـار مانده اسـت، به فرمان نصر بن احـمد سـامانی کـليله و دمـنه را به شـعـر دری درآورد.

فردوسی می‌ گويد:

بـه تازی بـود هـمـی تـا گاه نصر               بدانگه که شـد در جهان شـاه نصر

بـــفــرمـــود تــا پــارســـی دری               نـبـشــتـنـد و کـوتـا شــــد داوری

حکـيم ناصر خسرو می‌گـويد:

من آنـم که در پای خـوکان نريـزم              مـر اين قـيـمـتی دّر لـفــظ دری را

طـوريـکه در بـالا تـذکـر داديـم زبان فارسـی دری در دوره سـامـانی‌ها کـه تاجيـک ‌تبار بودند هرچـه بيشـتر به مـثابـه‌ای زبان معـياری و رسمی قوام گـرفـت و وسـيله نيرومـند در تقـويـت تفـاهـم و تحکـيم همـدلی هرچــه بيشـتر خـراسـانـيان گـرديد و کتـاب مهم جغـرافـيا " حـدودالـعـالم من المشـرق الی الـمغـرب" و هــــم چـنان تاريـخ بلعـمی کــه نمونه کامـل اسـت از نـثــر آن روز، تالـيف شـد. آثار زيادی ازعـربی به زبان فـارسی ترجمـه گـرديد، از جمـله تفـسـير طـبری و" تاريـخ الرسـل والـملوک جـرير" طـبری به زبان فارسی ترجـمه شــد. زبان فارسی به زبان دوم در دنيای اسـلام مـبدل شـد و در امر غـنا و گـسـترش فـرهـنگ اسـلامی تاثـير با اهـميتی داشـت. بدين ترتـيب در اين دوره ملت تاجـيک در زمين زبان پارسی دری و در آب و هـوای " اسـلام" رشـد کرد و سـر کشـيد. يک ملت کهـن اما نوخاسـته و سـرزنــده.

" خـلاف طاهـريان ( ۸۷۲ – ۸۲۱ ) سـامانيـان به خـوبی درک می ‌کـردند که بـدون احياء و رسـتاخـيز سـنن ديرين مدنی و فرهـنگی تامين وتحکيم اسـتقلال شـان ممـکن نيسـت." ^۳۶

زبان و ادب فارسی در عهـد غـزنويان ( ۳۸۹ – ۵۸۳ ق ) که ترک ‌تـبار و فـارسی زبان بـودند، راه کمال پيـمود و به شـبه قاره هـنـد نيز راه يافـت. در دوره‌ای که حسـنک وزير سـلطان محـمود بود، هـمـه دفاتـر را به زبان فـارسی برگـردانـدند. دربـار غـزنـويان مرکـز مهـم زبـان و ادب فـارسی بـود. " فـردوسی " مـحـور ادبـيات ايـن دوره اسـت. او با سـرودن شـاهـنامـه نه تنـها کـاخ بلـندی زبان پارسی را بلکه حماسـه^ء آريـانـا را چنان پی‌افگـنــد که بـنيان آن هرگـز از بـاد و باران و گــذشـت روزگـاران سـسـتی و خلل نيافــت.

نـمــيرم از ايـن بـس کـه مـن زنـده‌ام          کـــه تـخــم ســخــن را پــراگـنــــده‌‌ام

بســی رنــج بــردم بـديـن ســال سـی          عــجــم زنــده کـردم بــديـن پـارســی

" عجـم در منطـقه ما ... وطنی دارد فـرهـنگی که سـاخـتار آن در درازنای تاريـخ بيـشـتر و نـيز عـميـق ‌تـر با زبان فارسی دری تجـسـم يافـته اسـت" ^۳۷

زبــان و ادب فـارسی در دوره حکـمرانی شـاهـان غــوري کـه بقـول پـرفـسـور جـاويد تاجـيک ‌تـبار و دری‌ زبان بودنـد، در هــند رونـق بيشـتری يافـت و در امر هـمبسـتگی مـلی و فـرهـنگی هـــند نـقـش بـا اهـميتی را بـازی کرد.  ^۳۸

در دوره حـاکـميت لــودی‌هـای پـشــتون ‌تـبار، زبـان فـارسی در هـنــد رواج يافـت و عـملاً به زبـان رسـمی، اداری و آمـوزش تبــديل گـرديد و تالـيف فـرهـنـگ‌هـای فارسی به فارسی آغاز شــد.

نـقـش پادشـاهانی گـورکانـي (۹۳۱ –۱۲۷۵ق ) در امــر رشـد زبـان فارسی در هـنــد، برجـسـته اسـت و عهـد بابـر، دوره طـلائی زبان فارسی در هـند به شـمار مـیرود. بابـر با آنکـه خـاطرات خـود را بــه زبان تـرکی جـغـتايی نوشـت، اشـعـار فـارسی صـوفـيانه میسـرود. در هـمـيـن دوره زبان فارسی براسـاس فـرمانی (۹۹۰ ق ) به عـنوان زبان رسـمی و اداری هـند اعـلام گـرديد و بـرخی کـتاب‌های سـانسـکريت بــه فـارسی ترجــمه شــد^{. ۳۹}

بيـاد داشـته بـاشيــم " ... در هـمان زمان کـه پــادشـاهـان صفـوی بــه زبـان تـرکی صحــبت می ‌کــردنـد سـلاطـين و امـرای مسـلـمان هـنــد بـه زبان فـارسی به عـنوان زبان رســمی در بـار خود تکـلم وفرامـيـن و اسـنـاد خـود را با ايـن زبان صادر می ‌کـردنـد..."^۴۰

حافظ چـه زيبا سـروده اســت:

شـکر شـکـن شـونـد هـمه طوطيان هـنـد       زيــن قــند پارسی که به بنگالـه می رود

انگليـس‌ها  در سـال ۱۸۳۶م زبان انگلـيسی، درسـال ۱۸۴۴م زبـان اردو را بجای زبان پـارسی رسـميت بخشـيـدند و زبان پارسی را که تا اين سـال‌هـا يگانه زبان تـفاهـم و ارتـباط، زبـان آمـوزش و اداره در هـنـد بود، به حـاشـيه رانده انــد.

ترکمـانان سـلجوقی زبان فـارسی را در آناتولی ( آسـيای صغـيريا تـرکيه امروز ) گسـتـرش دادند. زبـان ادبی و ديـوانی دربـار خـلفـای عـثمانی‌ها سـال‌ها فارسی بود. شـاهان صفوی و قاجار که ترک‌ تبار بودند، هـمه مکـاتبات شــان را بـه زبـان فـارسی انجـام مـی ‌دادنـد. همچنـين می‌ توان در همـين راسـتا در باره سـهـم آذربايجـانی ها، کردها، بلوچ ها، وغـيره سـخن گفـت.

دکـترجـلال مـتينی بـرايـن عـقــيده اسـت کـه: " غـزنـويان و سـلجـوقـيان و بعـد خوارزمشـاهـيان و مغـولان و ديگر تيـره های تاتار... زبان فارسی را در دربار و تشـکيلات اداری خود به عـنوان زبان رسـمی و اداری به کار می ‌بـردند. ايـن رسـم در دوره های بعـد هم چنان ادامه يافـت. ^۴۱

سـخـن کـوتاه اينـکه در طی هـزار سـال، زبان مردم خراسـان و ماوراءالنهـر به عـنوان زبان علم و ادب، زبان رسـمی و اداری حـوزه گسـترده‌ای را فرا می ‌گرفـت. از جمله در خراسـان زمين، زبان فارسی نه تنهـا زبان گـفتگو بلکه زبان رسـمی بود، همه امور ديوانی کشـور اعم از فرمان ها، نامه ها، قراردادها، ... به هميـن زبان بود.

محـمود طـرزی برخـاسـته از عـشـيره محمدزايی پشـتون ها و يکی از پيشـگامان ادبيات نوين افغانسـتان بحث بلندی  درباره زبان و قوميـت در چنـدين شـماره^ء جريـده^ء "سـراج الاخـبار" دارد، از جمله می ‌نويســد کـه:

" يکی از زبانهـای بسـيار مهمه^ء عـالم اسـلامی، زبان شـيرين فارسی ميباشـد،... زبان فارسی، بعـد از انـقراص يافـتن حکومت عرب در هـمه سـلطنـتهای طوايـف الملوکی که از اقوام مخـتلـفه در هـرطرف آسـيا تشکـيل يافـت، زبان رسـمی حاکم گرديد ... سـامانيان، غـزنويان، غــوريان، ايـن زبـان را خـيـلی تـرقی داده انـــد... "^۴۲

/ اما لشـکر کشی‌های سـلـطان محــمود غـزنوی تا احـمدشـاه ابدالی بـه سـرزميـن هـنـد و سـرزمـين‌هـای ديگـر و پيآمد‌های آن، از منـظر تاريخی ، قابل تامل و بحث جـداگـانه اسـت و از حوصله اين مقـال خـارج اســـت./

اهـل پـژوهـش از جمله دانشـمنـدان نـامـدار ايران در عـرصه زبان و ادبيـات فارسی هـمچـون ملک‌الشـعـرا بهار، سـعـيد نفـيسی، بديـع الزمان فروزانفـر، پرويز ناتـل خـانلری، ذبيح الله صفـا، شـاهـرخ مسـکوب، احـمدعـلی رجـائی، جـلال متـينی، داريـوش آشـوری، محـمود افـشـار يـزدی و ...  که در ايـران دوسـتی و دلبسـتگی شـان به زبان و ادب پارسی شـک و ترديـدی نيسـت، براين عـقـيده اند  که زبان دری ( پارسی ) نخسـت در خراسـان و ماوراءالنهر بوجود آمده و بعـد بـه سـوی غرب خـراسـان يعـنی ايران امروز راه باز نمـوده اسـت و به نظر آنها اين امر امروزه پـديـده‌ای پـذيـرفـتـه شــده اسـت.

زبان دری خيلی کهـن بوده و دو هـزار سـال پـيش هم يک زبان برجـسـته و برازنده بوده اسـت و مسـلماً اگر چـنين پيشـيـنه‌ای و توانـايی نمـیداشـت، چگونـه میتوانسـت به مرحله بلاغـت و فـصاحت در دوران سـامانی ها برسـد و آثار بسـيار با ارزشی مانند ديـوان رودکی، شـاهـنامه فردوسی و ديگر آفرينـش‌های هـنری خـلق کـنـد. " زبان فـارسی دری با همان فـصاحـت و بلاغـتی که دارد در اواخر قرن پنجـم هجـری به درجه کـمال رسـيده استـ و دانشـمنـدان بزرگی همـچون ابن سـينا و ابوريحـان بيـرونی آثار علمی خـويــش را در رشـتـه فـلسـفـه و نجـوم بـديـن زبان نوشــته‌انــد." ^۴۳

زبان فارسی دری به مرور زمان نه تنـها به رايج ترين و هـمگانی ترين زبان اين خـطه تبديل گرديد، بلـکه حلقه تفاهـم و وصل بـين اقـوام و قـبايل مخـتلف گـرديـد و بنابـر توانايی‌هـای کـه داشـته و هـم محـتملاً از جهـتی که به محـل و طايفـه‌ای منسـوب نبوده اسـت، در اندک زمانی زبان رسـمی و درباری، علمی و بازرگـانی در سـاحه وسـيع گرديد.  به عبارت ديگر زبان پارسی در زمان کـوتاه، زبان مشـترک و عمومی برای تمام سـلاله های آسـيای ميانه ( از هر تيره و تباری بودند ) و هم چنان از اقـصای هنـد تا روم گـرديد و اسـناد و نامه های رسـمی و دولتی از اسـتانـبول تا دکـن به اين زبان صورت می گرفـت. در واقـعيت زبان پارسی نـقـش زبان بيـن‌المللی را برای تـمام اين نواحی داشــت.

زبان فارسی دری در درازنای تاريـخ هـزار سـاله بعـد از سـامانيان برغـم دشـواری ‌های جـانسـوز زنده و ماندگار ماند و به زبان فرامليتی در حـوزه تمـدنی مـا تبديل گرديد وهـمه اقوام و تبار زبان فارسی را به عنوان زبان رسـمی و دولـتی، زبان مشـترک و تفـاهـم کــشـور پذيـرفـتــه بودنــد.

" اين زبان [ فارسی ]، يادگاری اسـت جـاويدان از پيـوسـتگی و خـويشـاونـدی ايـن مـردم در گـــذار روزگار تا بـه امروز. اينکـه مردم بدخشـان، در آنسـوی آمو دريا، قادرند با سـاحل نشـينان خـليج فارس به زبان يگانـه گپ بزنـند، قصه و افـسـانه نيسـت، بلکه نشـانه بقـا و جان سـخـتی اين زبان اسـت. بايد به يگانگی و دوام اين حوزه تمـدنی باور داشــت."^۴۴

بـراسـاس آنـچـه نقـل کـرديـم می‌تـوان نتيـجــه ‌گـيری کرد کـه:

● زبـان دری ريشــه و پيشـينـه‌ای بيـش از دوهــزار سـال دارد، خـاسـتگـاه و تجـلی گاه آن سـرزميـن‌هـای خـراسـان کـهـن ( افغانسـتان کنونی ) و فـرارود بـوده اسـت. زبـان پـارسی دری زبان مـردم خـراسـان و فـرارود پـيش از اسـلام بـوده اســت، در حـاليکه زبان مـردم اصـفهـان و فـارس پهـلوی بـوده اسـت. آفـريـنش نخسـتين آثار به زبان پارسی دری در کرانه‌های افـق شـهـرهای چـون بـلخ، بادغــيس، هـرات، سـيسـتـان، ســمـرقـند و بـخـارا، پـرتـو فـشـانی داشـتـه اسـت و نخـسـتين سـخـن سـرايـان زبان دری از هميـن منطقـه برخاسـته انـد. وقـتی که زبان دری در قـرن نهـم ودهـم ميـلادی در خـراسـان و ماوراءالنهـر زبان گسـترده‌ای بود و بـدان شعـر و نثـر می نوشــتـند در غـرب خـراسـان ( ايران امروز) يک پارچه نظـم و نثـر دری وجـود نداشــت. زبان دری در قـرن دهـم ميـلادی بعـداً بطرف غـرب خـراسـان انـتشــار و گسـتـرش يافـت و در مناطـقی چـون فارس و عـراق عـجـم  به تدريـج رواج پيـدا کــرد.

● تـا کنـون کوچـک‌تـرين اثـری از زبـان و ادب دری در غـرب خـراسـان به دسـت نيآمـده است کـه قـدامت آن قبـل از سـده هـفت ميـلادی باشـد، حـتی تـا قـرن دهــم مـيلادی کــسی درتـبريــز زبان دری نمی دانسـت. از ايـن رو منشـا زبان دری را " پهـلوی سـاسـانی" دانستـن، اشـتبــاه اســت.

● تا کـنون هـيچ سـند تاريـخی و زبـانی در دسـت نيســت کـه رواج پـارسـی بـاسـتـان ( دوره هـخـامنـشی ) را در فــرارود و خـراسـان کهـن ثابت کـند. هــرگـاه پارسی باسـتان در اين جـا ها رايـج می بـود، حتـماً ســندی و يــا کـتـيبه‌ای به ايـن زبان نـيز تا کـنون بدسـت آمـده بـود.

● منشـا زبان دری پهـلوی سـاسـانی نيسـت. اين زبان در نواخی خاوری ايران در کـناره های دريای آمو، در شـهـرهای بخارا و بـلخ، ســمرقـند و بغـلان از زبان های باخـتری اغـلبـا ًاز تـيره^ء زبان های تخـاری منشـا گـرفـته اســت و ريشـه‌های آن به زبـان‌های اوسـتـائی مــی رســـد.

● مـراد از زبان پارسـی، دری اسـت و از زبان دری، پارسی و يا پارسی دری اسـت که زبان مـردم خراسـان و فرارود بوده اسـت و نـه اينکه بـر پايـه تسـمـيه ظاهری از نام " فارس" گرفتـه شــده باشــد.

● تاريـخ هـزار سـاله زبان فارسی دری بعـد از  فـروپـاشـی دولت سـامـانيان بيـانگر اين حـقـيقـت اسـت که در امر رشـد و تقـويت، شکـوفائی و گسـترش آن، نويسـندگـان، شـعـرا، فـرهـنگيـان و ... که زبان مادری شـان فارسی دری نبـود، نقـش با اهـميت و در خـور توجـه داشـتـند.

● زبـان و ادبيـات پارسی دری ثـمـره تـلاش جـمـعی و هـمآهـنـگ هـمـه‌ای اقـوام و تبـارهـای گـوناگـون حـوزه تمـدنی ما اسـت و ايـن ارثـيه در واپسـيـن تحـليل به هـمـه تعـلق دارد. زبان فارسـی دری ( زبان فـراقـومی ) به عـنوان زبان هـمگانی، مشـترک ومعـاشـرت بين مليـت‌ها و تبارهای حـوزه تمـدنی ما به يکی از عـوامل مهـم وفـاق هـمگـانی تبـديل شـده اســت.

● زبان فارسی  به عـنوان يک زبان مشـترک ادبی و اداری، معـاشـرتی و بازرگانی و بــويـژه فـراقـومی در امـر پيـونـد دادن اقـوام و جـغـرافـيای پـراکنـده  در حـوزه تمـدنی ما پيـوسـتـه نقـش تاريـخی پــر اهـمـيتی  و حـسـاسی داشـتـه اســت. از هـميـن جـاسـت، هـر قـومی که قـدرت سـيـاسی را در منطـقه به دسـت گـرفـتـه اسـت، نتـوانسـته زبـان قـومی خـود را بـه ‌حـيث زبان مشـترک تثبيٌـت کنـد. زبان پارسی دری از ميان هـمه اين پيچ و خـم‌هـا، اين هـمه تهاجـمات ضد زبانی و اين مـوج‌هـا و تـوفـان‌هـای سـهـمگين گذشـت، توانايی، ظرفـيت و سـرزنـدگی خـويـش را به عـنوان زبـان هـمـگـانی نـگـه داشــت و آثـار خـلاقــه و مانـدگـاری به ايـن زبـان چـاپ شـده اسـت. مردمان ما در آيـنه‌^ء آن، خود را در گـذرگـاه تـاريـخ می‌بيـنند.

از منـظر ارزش‌های انسـانی بين زبـان‌ها تـفـاوت نيسـت، اگـر تفـاوتی هـسـت، مربـوط بـه مسـايل فـنی و اسـتعــدادهـای ذاتـی و تـوانائی هـای فـطـری هـر زبان میگـردد. امـا فــراگرفتـن زبـان، در پی نياز اسـت. در چشــم انداز، زبانی اقـبال، زبان عـلمی و مشـترک را میـيابد، که به نيازهای سـياسی ـ اقـتصادی، اجـتماعی ـ فرهـنگی  پاسـخ دهـد و در دنيای ارتباطـات و رايانه، اسـتـواری و توانايی انتقـال عـلوم معـاصر را داشـتـه باشـد، در جهـان متحــول ما بـا تحـولات هـمـراه شـود، مفـاهـيم و پديده های جـديد را به پـذيـرد.

در هــر صـورت شـهـرونــدان ميهن ما بـه منظـور نـظـام سـازی و ســازمـاندهـی جـامعـه مـدرن بــه گزينش يـک زبـان  ســراسـری و مشـترک که هـم انتـقال عـلوم و تکـنالـوژی جـديــد و هـم رابـطه و تـفاهـم هـمـه شـهـرونـدان را تـامـين کــند، نـياز دارد. بــه بـاور نگـارنده، زبـان دری ( فـارسـی ) در کشــور چـند قـومی افغانسـتان و حـوزه تمـدنی در حال گســترش ما هم اســتعـداد پاسـخ به نياز عـلمی و اجتماعی را دارد و هم تـوانايی ایجـاد رابطه و تفـاهم را بيـن هـمه ملـيت‌هـا، قوم‌هـا و تـبارهـای کـشـور، ( همه شـهروندان ). در ايــن ميـان  فـرامـوش نکنيـم که " زبان پارسی در اين منـطـقه، زبانی بوده که متعـلق به يک گروه نبـوده اسـت... اين زبان از يک قـوم خـاص نيسـت." ^۴۵ و "... فارسی دری از بـد و تولـد بگـونه‌ای خود جـوش و بدون تحـميل و زور به زبان مشـترک اهـالی اين سـرزمين مبـدل گشـت و هـمـه اقـوام در توسـعـه و تکامل آن سـهـيـم هـسـتـند." ^۴۶

زبــان دری /  پـارسی / بـرای اينکـه در دنيای متحـول مـا با تحـولات هـمراه شـود، بـايـد از هـمـه امکانات و داده‌هــای جغـرافـيای فـرهـنگی بدون تعـصب اســتفاده کند. به باورِ بسـياری از صاحـب نظـران، بـرای اســتفاده از جـميع امکانات ميهـن فـرهـنگی در جـهـت تحول، نوسـازی و رشــد سـريـع زبـان و هــمچـنين يکســان سـازی واژه‌هـا، گسـترش زبان معـياری قابـل پـذيرش بـرای هـمـه فـارسی زبـانـان از جـمـله در ايـران، افغـانسـتان و تـاجـيکسـتان، ...  به گـفـتمـان جدی، کــارهـای جـمعی، پـژوهــش‌ها و جـشـنواره‌های مشــترک و تاسـيس فـرهـنگسـتان غـيرسـياسی و  مسـتـقـل، غـير ايديـولوژيک و مشــترک زبان و ادب فارسی  نياز اســت. در اين مـيانه نقـش رســانه‌های گروهی، فـيلم، ترانه، موزيک، برگـزاری جـشـنواره هـای فـرهـنگی، کـنسـرت‌ها، شـب شـعـر و داسـتان، کنـفرانس‌ها و سـيمنارهای مشـترک، انتـشـار شــعــر، داســتان و طنز نـويســندگـان ايـرانی، افـغـانسـتانــی و تاجــيکسـتانی در انتـشـارات يک ديگـر، در نـزديکی و هـمـدلـی، درک و تفاهم متـقـابل هـمـه پــارسی گـويـان اظـهـرمـن الشـــمس اســت.

در فـرجـام : با بـاور به اين اصـل کـه هـمـه زبان‌هـا با هـم برابرند و از ديدگـاه‌ای ارزش های انسـانی هـيچ زبانی بر زبانی برتری ندارد، اميـد بر اينسـت کـه در آتيـه روزگـار و سـرنـوشـت زبان‌هـای ما و مـردمـان ما کـه بـه آن سـخـن می گـوينـد بهـتر از امـروز باشـد.

 

فارسی زدایی به بهانه  هویت ملی

زبان فراورده ای است از نمادهای معنا ساز قراردادی, اکتسابی و فرهنگی که در بین اقشار جامعه باعث ایجاد تفاهم می گردد.                                       
زبان پدیده ای اجتماعی و زاده اجتماع است و منحیث گذاردهنده اندیشه کاربرد دارد طوریکه نخست می اندیشیم  و سپس بیان می کنیم.  زبان مراحل رشد و تکامل خود را در درون اجتماع می پیماید و از همین رواست که گاهی زبانها فراگیر بوده  و گاهی هم از چارچوب محیط و منطقه تجاوز نمی کند.

در کشور عزیز ما از سالهای قبل زبانهای متعددی مانند فارسی,  افغانی, ازبکی, ترکی, بلوچی و پشه ای  میان باشندگان این سرزمین رایج است که از میان آنها زبان فارسی از سده دوم قبل از میلاد زبان متداول مردم خراسان محسوب می گردد. به قول اوستا" دامنه فرهنگ خراسانی تا مرکز هند زرخیز پیش رفت, زبان فارسی زبان رسمی و دیوانی هند گردید و جلوه هنر خراسانی در جبین تاج محل که آنرا  یکی از عجایب روزگار می نامند تبلور یافت.

حکومت های سلجوقی, سامانی, غزنوی  و غوری در راه رشد و ترقی زبان و ادبیات فارسی دری خدمات شایانی را انجام دادند و بلاخره زبان فارسی تا اوایل دهه ی اول پادشاهی محمد ظاهرشاه  در کشورما به حیث یگانه زبان رسمی دفتر و دیوان استفاده می گردید. اما دوکتورین سیاست فارسی زدایی که در راس آن محمد هاشم خان و محمد گل مومند قرار داشتند  به  جای آنکه راههای سالمی را برای  رشد و انکشاف همه زبانهای کشور از جمله فارسی جستجو کنند نخست طی فرمانی خواستند که بساط این الماس بی نظیر خاور زمین را به یکبارگی از دفتر و دیوان  و حتی خانه و مکتب برچینند.

چون نتوانستند موفقیتی در این راه کسب کنند برآن شدند تا از طریق جایگزینی و رهیابی واژه های پشتو در متون فارسی با تراشیدن تفاوت نخست فارسی را به گفته ی خودشان به اصطلاح (دری ) ساخته و بعدا تهداب دیواری آهنینی را در قلمرو یک زبان واحد بگذارند. البته این یک حرکت دقیق حساب شده ی سیاسی بود که میان دو گونه ی یک زبان مشترک خدشه ایجاد کردند و تفاوت تراشیدند درصورتی که آنها هیچ کاری با قدامت و پارینگی اصطلاح کهن دری نداشتند. متاسفانه هنوز هم کسانی هستند که خوش باورانه و ساده انگارانه اصطلاح کهن دری را - که بدون شک خاستگاه آن افغانستان است- جدا  از فارس و فارسی می دانند و با عصبانیت مشت ها را گره می زنند و داد و فریاد راه می اندازند در حالی که ممیزه ای که یگانگی یک زبان را می نمایاند نه کاربرد صددرصد همانند واژه ها در دو گویش است بل فرآیندی است که کنش و واکنش روانی – نشانی را ازسویی  و همانندی دستور زبان را ا ز سوی دیگر در بر دارد.

هر چند در روزگار ما چه زبان فارسی و چه هر زبان دیگر در موقعیتی قرار دارد که باید بسیاری  از واژه های نوپیدا و بیگانه در رابطه  با علم و تکنولوژی معاصر را با ناگزیری بپذیرد اما نفوذ و رهیابی واژه های پشتو در زبان فارسی و گسترش آن در فرآیند بیش ازپنج دهه نه بر اساس ناگزیری علمی-فرهنگی بلکه بر اساس فرامین تحمیلی سیاسی و نهادینه شدن مصنوعی به اسم اصطلاحات ملی بوده است که  پیاده شدن اولین پلان شوم ناسیونالیستان بیمار برای محو زبان فارسی در افغانستان شمرده می شود. به طور نمونه می توان از پوهنحی, شونحی, ورکتون, پوهنتون, نندارتون,درملتون,ملمستون,لویه جرگه, مشرانو جرگه,  ولسی جرگه, ولسوال,  لوا مشر,دگرمن,دگروال,برید من,استره محکمه و.. ......نام برد.

البته پذیریش این واژه های به اصطلاح ملی با مخالفت اندکی در متون فارسی گنجانیده شد و روشنفکران و قلم بدستان فارسی زبان بر اساس اصل تساهل و یا تسامح از این کار استقبال کردند غافل از اینکه این اول کار بود.

گردانندگان سیاست فارسی زدایی همین که مطمین شدند مجله کابل که در آنوقت رشک دنیای فارسی زبانان بود با به کار بردن این واژه های به اصطلاح ملی دیگر در جامعه ی فارسی زبانان چندان خریداری ندارد با تردستی و مهارت خاص گام دوم را که عبارت از تطبیق پلان (شیر و شکر) بود  به اجرا گذاشتند.

بانیان و پایه گذاران (شیر و شکر) با تشویق مستمر و مستدام سیاستبازان حاکم عقده کور دوزبانه را در آمیزش با هم گره  بستند که متاسفانه این گره کور تا امروز همچنان کور باقی مانده است. (شیر و شکر) از برنامه های تفریحی رادیو افغانستان آغاز  گردید به طوریکه در برنامه های آزمونگاه  ذهن, پاسخ چیست و سایر برنامه ها به جای یک گوینده دونفر گوینده که یک نفر به پشتو و دیگری به فارسی به  گویندگی می پرداخت اگر پرسش به پشتو بود پاسخ به فارسی و برعکس.

به تاسی از این سیاست هنرمندان نیز آهنگ های دوزبانه اجرا می کردند. به طور نمونه به این آهنگ ناشناس توجه کنید(گل بادام گل بادام نکنی یادم بیا یکدم بیا هر دم بنما شادم سترگی نرگس خوله دی غنچه سره دی لبان لیلا).

به زودی  این بیماری به خارج از مرزهای کشور سرایت کرد طوریکه شاهد هستیم هم اکنون در برنامه های صدای امریکا, صدای آشناو رادیو صدای وطن دار از اینگونه برنامه های مختلط اجرا می گردد. و حتی آمیزش و اختلاط از جملات مکمل  به نیم جمله ای ها و چند کلمه ای انکشاف یافته به طوریکه در یکی از برنامه های رادیو صدای وطندار چنین شنیدم(شنوندگان محترم مه مجیب خلوتگر او زه آمنه بابک امروز یو وار بیا در خدمتتان میباشیم).تلویزیون جهانی آریانا که از آلمان پخش می شود پا را از این هم فراتر گذاشته و با گویندگی یک نفر به طور مختلط به هر دو زبان نشرات می نماید. در یکی از برنامه های این رسانه که  بیست و هفت بار تکراری نشر شد، گوینده برنامه چنین گفت: "بینندگان عزیز( افغانستان را بشناسید) برنامه امروز ماست, البته تاسو تول خامخا افغانستان پیژنی  مگر باز هم  در موردموقعیت جغرافیایی آن چیزهایی شنیدنی برایتان تهیه کرده ام په هر صورت د افغانستان په ختیح او جنوبی برخوکه پاکستان موقعیت لری در غرب جمهوری اسلامی ایران قرار دارد ا و په شمال که ازبکستان, تاجکستان او ترکمنستان زمونر گاوندیان دی  و تا اخیر..."  تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.

این مرض مزمن در مطبوعات نیز سرایت کرده است به طور نمونه در شماره اول مجله صبا چاپ کابل گزارشی از تدویر لویه جرگه به هر دو زبان به طور مختلط تحریر یافته به طور نمونه از آغاز افتتاح تا نماز پشین روز اول گزارش به زبان فارسی و بعد از نماز پشین به پشتو و همینطور ادامه دارد.  این عمل در آینده ها برای آنانی که از این مجلات به حیث  منابع و ماخذ تاریخی استفاده می کنند بدون شک مشکلات عظیمی را به بار  خواهد آورد.

با اختراع  این زبان دوگانه و مصنوعی  استفاده از رسانه های افغانستان نه تنها برای فارسی زبانان سراسر جهان ناممکن گردید بلکه تعداد کثیری از هموطنان تاجیک, ازبک, هزاره  و سایر اقوام به شمول پشتونهایی که  به هر عللی فارسی نمیدانند استفاده از منابع افغانستان مشکل و حتی غیر ممکن گردید. بی جهت نبود که یکی از ایرانیان با اصرار تاکید می ورزید که زبان افغانی ها فارسی نیست بلکه مانند کردی است  که جمله در میان قابل فهم است.

واضح است هر زبان در هر سطح ومعیاری از رشد و بالندگی که قرار داشته باشد از جهات و جوانب ساختمانی نه تنها با زبانهای بیگانه بلکه با زبان های همریشه ناهمگونی فراوان دارد که ممکن نیست مخلوط نامتجانسی را با فشار زور و تلقین  بر جامعه تزریق نمود. اصطلاح (شیرو شکر) نه تنها از نظر قواعد دستوری مجاز نیست بلکه از نظر شکلی  هیچگونه مشابهتی در آن دیده نمی شود.چون (شیرو شکر) یک محلول است فرق بین محلول و مخلوط در این است که در محلول یک عنصر در داخل عنصر دیگر کاملا قابل حل باشد. اما اختلاط دری و پشتو را بهتر است (کشمش نخود) بنامیم. طوریکه دیده میشود  نه جملات پشتو را در فارسی می توان حل کرد و نه برعکس.

پشتو و فارسی از نظر شکلی و ظاهری هم کاملا از هم متفاوتند. رحمان بابا برای ساده سازی زبان پشتو از( شیر و شکر) کار می گرفت به طور نمونه وقتی با شعری (چه مدام پخپل عیبونه نظر کری) برمی خوری واضح است که از آن مفهوم میگیری اما سیاست (شیر و شکر) کنونی نه تنها هویت ملی به بار نمی آورد بلکه به طور قطعی ما را از شاهراه حقیقت به بیا بان  جهل  و گمراهی و نفرت میکشاند. ما اصلا اجازه نداریم که زبانی را بر ویرانی زبان دیگری اعمار  کنیم.

(فرهنگ جهانگیری) هر واژه ی بدون عیب را دری می داند. وی معتقد است چون دری زبان مردم دربار دیده است لذا همیشه درست است                         .
پس به این حساب چگونه ممکن است پوهنتون و پوهنحی را در جملات دری به کار برد و آنرا عاری از عیب نامید در صورتیکه عین واژه ها از زمانهای قبل در زبان فارسی دری بدون هیچ عیبی وجود دارد. مثلا دانشرای غزنه  و آتشکده و دانشکده زرتشت.

زبان ساختمانی است از آوازهای معنا آفرین که از این آواز ها واژه ها ساخته میشود و از این واژه های هستی بخش  جملات ساخته می شود که این جملات بیانگر اندیشه است. لهذا ممکن نیست از جملات بیگانه ولو دارای ریشه همسان زبان مشترک ساخت. گرچه در این«زمهریر» بدگمانی طرح مسله زبان چشمها را از حدقه بیرون و رگهای گردن را می پنداند اما هدف من از نوشتن این مقاله این استکه نمیتوانم در مقابل طرحی که هستی معنوی ام  را ویران می کند نظاره گر باشم.  به نظر من این طرح نه عالمانه است نه صادقانه و نه عادلانه  و فقط ریشه در تعصب دارد.

زبانهای رایج در هر کشور ثروت معنوی همانکشور را تشکیل می دهد  که وظیقه حفظ و نگهداشت آن بر عهده فرهنگیان و متصدیان امور فرهنگی میباشد آنطوری که تجربه ثابت ساخته است زبانها در تقابل با هم رشد و توسعه یافته و در مقایسه با یکدیگر معنی میابند. زبان در دایره  قبیله و قوم نمی گنجد بیدل مغل, اقبال لاهوری, سیدجمال الدین افغان, فارابی و سایرین از نژادها و تبارهای مختلف زبان مشترک فارسی داشتند.

در اخیر از فرصت طلبان زمانه پسند کنونی که با تردستی و مهارت در پی انهدام و نابودی زبان فارسی با این شیوه میباشند و حقا که شیطان هم از تردستی آنان شگفت زده شده  است می پرسم اینکه                                  :
اگر این روش علمی است چرا در کشور بلژیک  که همچنان دوزبان فرانسوی و هالندی رسمی دارد چنین برنامه های مخلوط و مختلطی وجود ندارد ویا آقایان حتی در کانادا و یا سویس  چنین برنامه هایی را دیده اند؟

نظر به کدام دلایل علمی و منطقی زبانی که از نظر ساختاری  ریشه ها,  هسته ها و پیوند های رشته ای کاملاً مشخصی دارد، بالای  واژگان، دستور و قواعد آن پا گذاشته و آنرا مختط می سازید؟

 

 

 

 

اهمیت تاریخی زبان دری

 

 

ـ فارسی درهند دری فارسی که زمانی از زمره زبان های عمده جهان بود، قلمرو های گسترده شامل افغانستان، ایران، تاجکستان و شبه قاره هند را در بر میگرفت. این زبان که صدها سال، زبان رسمی دربار در دهلی و کابل تحت سلطه امپراتوری مغل بود، به زودی در میان اقوام مختلف هند، گسترش یافت و مقام و منزلت زبان همه مردم را کسب کرد. فارسی اکنون نیز در سرزمین پهناورهند، یکی از زبان های مورد توجه است که مردم هند آن را مادر زبان اردو دانسته و رونق زبان اردو را مرهون آن میداند. همکار ما نصیره محب که سفری داشت به هند، گزارشهای ویژه ای درباره انگیزه های نفوذ و پذیرش زبان فارسی دری سر زمین هند تهیه کرده است که در برنامه اندیشه و هنر بی بی سی پیشکش میشود:
نصیره محب ـ زبان دری فارسی با گذشت سده ها از حاکمیت زبان های انگلیسی و اردو در سر زمین هند، اکنون نیز بر قلب های مردمان این مرز و بوم حکم میراند. فارسی گویان و فارسی دانان بی شماری اند که ازگفتن و شنیدن اشعار آبدارحکایات ادیبانه، کلمات والفاظ شیوای این زبان لذت برده و دلشاد میگردند، فارسی در کشور هند پیشینه هزار ساله دارد. و در این مدت عرصه های مختلف فرهنگی آن را فرا گرفته است. شعر و موسیقی و اصطلاحات عامیانه هند، همه و همه با فارسی آمیخته است. وفارسی در این قلمرو حکمفرمایی دارد. شعر دری و سراینده هندی:                                        
نمیدانم چه منزل بود شب جایی که من بودم                             
به هر سو رقص بسمل بود شب جایی که من بودم                                                     
محمد شمع محفل بود شب جایی که من بودم                             
مردم فارسی دوست هند که زبان را تحفه بزرگی برای خود میدانند، به این باورنیستند که درباری بودن فارسی سبب فراگیر شدنش در سراسر هند شد، بلکه شیرینی وقوت ادبی، قدامت تاریخی، علمی بودن و دیگر ویژه گی های دری فارسی را جلوتر عنوان می کند. دکتور سید اخترحسین استاد بخش فارسی دانشگاه جواهر لعل نهرو، در دهلی اسباب انتشار زبان فارسی را در هند چنین بر می شمارد:                                       
داکتر اختر حسین ـ فارسی در هند آن چنان غریب نیست. درقرن یازدهم میلادی زبان و ادبیات فارسی به هند وارد شد. مراحل مختلف را پشت سر گذاشته است. البته شاهان ادوار مختلف رول مهمی ایفا کرده، اما سر زمین هند، زبان و ادبیات فارسی را با کمال میل و رغبت خود پذیرفته، مهد و زادگاه زبان و ادبیات فارسی گردیده است. البیرونی اولین نفر بود که به هند وارد شده و اطلاعات زیادی درباره هند بدست آورده، کتاب محل الهند را تالیف نموده و آن کتاب یکی ازمنابع مهم هند شناسی به زبان فارسی است، تا میرسیم به اقبال لاهوری آخرین شاعر بزرگ زبان فارسی درشبه قاره هند بشمار میرود. در زمان اکبرشاه راجا تودرمیل بود که این زبان را به عنوان زبان رسمی هند معرفی کرد. این زبان به طور رسمی، از زمان تودرمیل تا زمان انگلیس ها به کار میرفت.
سوال ـ از نظر شما چه عواملی سبب رسمی شدن زبان دری فارسی در هند آن زمان شد؟
داکتر حسین ـ علتش این بوده که تیموریان پی بردند که درکنار زبان فارسی یک زبان دیگر بود، یعنی زبان ترکی که زبان مادری تیموریان بود. اینها سنجیدند که زبان ترکی در برابر زبان فارسی صلاحیت اداری یا صلاحیت رسمی بودن ندارد، وقتی ما بررسی می کنیم ادبیات ترکی را، می بینیم که تنها اثری که خیلی مقبول بوده به زبان ترکی چغتایی همان بابرنامه بود. غیر از بابرنامه ما اسم اثر دیگر اصلا نشنیدیم. اما وقتی شما نگاه می کنید، به آثار زبان فارسی، ما می توانیم هزاران آثار فارسی در برابر بابرنامه بگذاریم، آنها کمتر از بابرنامه نخواهند بود. پس صلاحیت زبان فارسی نسبت به زبان جغتایی بیشتربود.
سوال ـ ظرفیت های اداری زبان درسی فارسی، که شما به آن اشاره کردید، چه بود؟
داکترحسین ـ وقتی علت تاریخی را شما جستجو می کنید، می بینید، وقتی سامانیان از سلطهء عرب استقلال پیدا کردند، زبان فارسی را برای کار اداری به کار بردند. این زبان صلاحیت داشت و کارهای اداری و کارهای درباری را قشنگ انجام بدهند. بعد از سامانیان وقتی دوره غزنویان رسید، غزنویان دیدند که این تجربه شده که زبان فارسی برای کارهای اداری بسیار مناسب است. پس آنها هم زبان ترکی را جایگزین فارسی نکردند و به فارسی بسنده کردند، این سنت با این عقیده که زبان فارسی صلاحیت رسمی بودن یا رسمی شدن را داشت، همه پادشاهان بر این باور بودند، بهمین دلیل زبان فارسی را برای کارهای اداری اینها هم انتخاب کردند. چون این تجربه و آزموده شده بود. اگر اینها به جای زبان فارسی، زبان ترکی را تحمیل میکردند ، این عمل تحمیلی شاید
در نزد مردم هند، زیاد مورد پسند واقع نمیشد. ممکن یک عکس العمل از طرف مردم هم نسبت به این عمل نشان داده میشد، پس اینها چون خیلی زرنگ و هوشمند بودند، دیدند که بهتر است به همین زبان فارسی ادامه بدهند. زبان فارسی آن چنان شیرین بود که همة مردم آن زمان، شیفته زبان فارسی بودند، غیر از زبان فارسی، به دیگر زبان اینها زیاد اعتقاد نداشتند.                       
نصیره محب ـ حالا کمال فاروقی مدیر کتابخانه جامعه همدرد، دهلی، علاوه بر شیرینی زبان فارسی، آن را وسیله برای شناخت تاریخ هند میداند.
فاروقی ـ زبان فارسی آن قدر شیرین و ساده است که دانستن آن برای کسانی تا به اندازهء هم به زبان اردو آشنایی داشته باشد کار مشکلی نیست. شیرینی وساده گی زبان فارسی یگانه سبب پذیرش آن در میان مردم است. شناخت وحیثیت ما بهتر از همه زبان فارسی وابسته است وازان کس انکار کرده نمیتواند. کسانی که می خواستند تقرب دربار باشند، پیش ازهمه زبان فارسی را میاموختند. اهمیت کتیبه های موجود فارسی در هند اینست که چهارصد سال یا بیشتر از آن بخش مهم زندگی ما را تشکیل میدهند.
نصیره محب ـ شریف حسین قاسمی استاد ادبیات زبان فارسی در دانشگاه دهلی، پیوندهای تاریخی وفرهنگی مردمان هند و افغانستان و ایران را سبب پذیرش زبان فارسی در هند میخواند:                       
قاسمی ـ حالا به تحقیق به اثبات رسیده که رواج فارسی در هند، تنها نتیجه آن اینست که پادشاهان از افغانستان آمدند اینجا و حکمفرمایی کردند و همرای آنها فارسی هم اینجا آمد. نه خیر اینطور نیست. وقتی از لحاظ زبان شناسی به تحقیق به اثبات رسید که تشابهات زیادی وجود دارد، به ویژه بین زبان اوستایی و سانسکریت ما یک تشابهات زیادی وجود دارد. آن نشانگر این حقیقت است که ما هندیها آریایی هستیم. وقتی در یکجا زندگی می کردیم، پس روابط ما، روابط فرهنگی، لسانی و زبانی و حتی روابط سیاسی خیلی قدیمی است. حتی تاریخ هم نمیتواند پاسخگویی قدامت روابط ما باشد، فارسی در هند تقریبا هقتصد سال زبان رسمی، زبان علمی و زبان شعر بوده، اردو بعداً به وجود آمده، چنانچه محققین اردو میگویند. اردو خواهر کوچک فارسی است و بس، در همه زمینه اردو تحت تاثیر فارسی قرار دارد نه زبان دیگر.                          
نصیره محب ـ دانش آموزان زیادی وجود دارند، که در هند مشغول فراگیری زبان دری فارسی است. و آموزش آن را ضرورت برای تاریخ و فرهنگ کشور شان میدانند.
شاداب ـ اسم من شاداب انور است، من دانشجوی زبان فارسی هستم. در سال اول دانشگاه جواهر لعل نهرو فوق لیسانس هستم، اصلا من در زبان فارسی لیسانس گرفته ام. میخواهم در این زمینه فوق لیسانس را تمام کنم و داکترا هم به دست بیاورم. زیرا که من فارسی را دوستدارم. این زبان شیرین شعری و جالب است، در این زبان ادبیات بیشتر درباره هند موجود است، میخواهم که به این زبان تصنیف کنم. میخواهم که در آینده یک نویسنده باشم.
نصیره محب ـ پروفیسورمحمود عالم، استاد ادبیات فارسی دانشگاه جواهر لعل نهرو که نوشته ها ی هم درباب تاریخ هند دارد، ضرورت برای تاریخ وفرهنگ کشورشان میدانند.
پروفیسور عالم ـ فارسی زبانیست که اگر خود هندوستانیها می خواهد، خود را بشناسند باید فارسی بداند. تاریخ ما در حدود هفت و هشت صد سال به این زبان نوشته شده، پس برای شناختن خود ما لازم است که ما فارسی را تشویق و ترویج نمائیم.
نصیره محب ـ ارشدالقادری که دکتورای خود را در ادبیات دری از دانشگاه جواهرلعل نهرو بدست میاورد از غنامندی و ضرورت آموزش این زبان چنین سخن میگوید:
ارشدالقادری ـ دانشجوی دکتورای سال نهایی هستم، زبان فارسی پیشینه تاریخی دارد، و ما از طفلی این را می شنیدیم که زبان فارسی خیلی شیرین است. زبان فارسی محدود به افغانستان، ایران و تاجکستان نیست، بلکه یک شهرت بین المللی را به دست آورده است.
نصیره محب ـ در رابطه به نفوذ زبان فارسی، از پیشینه و اهمیت تاریخی گرفته تا شیرینی و دلپذیری آن، برای مردم هند درسراسر این خطه پهناور گفتنی ها و شنیدنی های زیادی وجود دارد، آنکه با این زبان سخن میگوید و حرف میزند، دهانش را باقند فارسی شیرین نگهمیدارد، آنکه یارای سخن گفتن دری نیست، میل دارد، گوشش را با شنیدن آن نوازش دهد. پروفیسور محمود عالم میگوید: زمانیکه شعر فارسی می سرایم, تصور میکنم هنوزهم در آغاز جوانی قرار دارم.                                
جانان به جزلبان توآب حیات نیست                                      
لب را چنین گزیده ای دگرممات نیست                                            
یکبار گرفتاری زر و مال گر شدی                  
معلوم شد تا آخرت دگر نجات نیست                              
دیشب منی غریب را بیدل بخواب گفت                            
محمود شعر دوست ازین کاینات نیست                      
گفتم نصیحتی من دیوانه را بکن                        
گفتا نماز عشق بخوان دگر صلوات نیست                                        
نصیره محب ـ و ما این باب را با سخنان سیده بلقیس فاطمه حسینی، رئیس بخش فارسی دانشگاه دهلی می بندیم که میگوید:                             
فاطمه حسینی ـ فارسی زبان عشق است. زبان دل است. زبان شور و احساس است. این شور و احساس آدم را وادار می کندکه فارسی را بخواند واین عشق و هیجان و علاقه و شور با فکر این دل ارتباط داشته است.

پیشینه تاریخی تاجیکان

 

پیشینه تاریخی تاجیکان

 

آریانای کبیر، خراسان بزرگ و افغانستان کنونی کشوریست کثیرالملیت که در سرزمین آن مردمان عذاب دیده تاجیک ، هزاره ، ازبک ،ترکمن ، بلوچ ، نورستانی و دها قوم دیگرنیز زندگی مینمایند که یکی از این ملیتهای محروم  ملت بزرگ تاجیک (فارس) میباشد که بیش از 7 هزار  سال پیشینه تاریخی دارد.

 شهروندان و دوستان محترم!

تاجیکان (فارسها ) اعتقاد دارند که يک نژاد پاک آريايي در دنيا وجود دارد که تاجیکان (فارسها ) متعلق به آن هستند. تاجیکان (فارسها)  اعتقاد دارند که ( تاجیکان و آريايي ها) از هزاران سال قبل از اسلام داراي تمدن درخشان آريايي بوده و بنيانگذاران تمدن و اختراع کنندگان تقريبآ تمام مظاهر تمدن هستند و همه دنيا در زير سايه تمدن آنها رشد کرده است.

تاجیکان (فارسها) در تمامی عرصه‌های بزرگ فرهنگی و هنری جایگاه ویژه‌ای دارد و در میان آنها شخصیت‌های بزرگی برخاستند ، ابو عبدالله رودکی پدر شعر فارسی، ابوالقاسم فردوسی که عجم زنده کرد، ابو علی سینا که فارسی دری را کمالات تازه ای بخشید و به درجه علم رسانید، رابعه شاهدخت بلخ و شاعرآزاداندیش، ابونصرفارابی فیلسوف بزرگ، ابوریحان بیرونی دانشمند توانا، حکیم خسرو بلخی شاعر و دانشمند بی همتا،  مولانا جلال الدین بلخی عارف ، شاعر و متفکر برجسته دقیقی بلخی، فرخی سیستانی و شماری زیادی از کاروان سالاران شعر و دانش را میتوان نام گرفت.

اگر شخصیت های خود را برای نسل امروز به درستی معرفی نكنیم، آینده روشنی را در پیش رو نخواهیم داشت.  میراث فرهنگی‌ما افتخار ماست. ما باید کشور ما را ابتدا به خود تاجیکان و مردم افغانستان معرفی كرد.

تاجیکان (فارس ها) اعتقاد دارند که زبان اصيل و مدرن و علمي، زبان فارسي است که از هزاران سال پيش کشور فارسي به نام آریانا وجود داشته که بسيار بزرگتر از ايران ، تاجیکستان و افغانستان کنوني بوده است.

متاسفانه هرکجا صحبت از حقوق شهروندي و فرهنگي و زباني و حق تعيين سرنوشت ملتها  مي شود ناسيوناليستهاي قبیلوی به زعم خود اثبات مي کنند که مليتهاي دیگر حقوقي مساوی در تعین سرنوشت کشور نداشته باشند و هر کس که چنين حقوقي را مطالبه کند بطور وحشیانه ترورمی گردد. که این خود مغایر  ماده (1 )  اعلامیه جهانی حقوق بشر میباشد:

تمام افراد بشر آزاد به دنیا میایند و از لحاظ حیثیت و حقوق باهم برابر اند. همه دارای عقل و وجدان اند وباید نسبت بیکدیگر با روح برادری رفتار کنند.

مردم افغانستان طی 250 سال حکومات ظالم و بی رحم  که تنها به یک قوم تعلق داشت درد و اندوه و جفا های بیشماری را  تحمل کردند، جان و مال شان تاراج گردید، وطن شان ویران شد و در معرض سیاست های شوم بیگانگان قرار گرفت، از عدالت و قانونیت اصلآ آگاهی وجود ندارد  و بلاخره مردم  در قرن 21 قرن تکنالوژی و پیشرفت در تاریکی ها بسر میبرند،  از آسایش ، آرامش و سعادت خبری ندارند جان های شرین شان گرفته میشود ، از سواد که بزرگترین نعمت زندگی است محروم مانده اند در حالیکه در (مادهء ٢٦ )  اعلامیه جهانی حقوق بشر چنین آمده است:

١- هر شخصی حق دارد كه از آموزش و پرورش بهره مند شود. آموزش و پرورش، و دست كم آموزش ابتدايی و پايه، بايد رايگان باشد. آموزش ابتدايی اجباری است. آموزش فنی و حرفه ای بايد همگانی شود و دست يابی به آموزش عالی بايد با تساوی كامل برای همه امكان پذير باشد تا هركس بتواند بنا به استعداد خود از آن بهره مند گردد.
٢- هدف آموزش و پرورش بايد شكوفايی همه جانبهء شخصيت انسان و تقويت رعايت حقوق بشر و آزادی‌های اساسی باشد. آموزش و پرورش بايد به گسترش حسن تفاهم، دگرپذيری و دوستی ميان تمام ملت‌ها و تمام گروه‌های نژادی يا دينی و نيز به گسترش فعاليت‌های ملل متحد در راه حفظ صلح ياری رساند.
٣- پدر و مادر در انتخاب نوع آموزش و پرورش برای فرزندان خود، برديگران حق تقدم دارند.

دوستان ارجمند !

با درک واقیعات  تلخ تاریخ این را باید خاطرنشان  نمود که ملیت های ساکن در افغانستان نباید  بعد از این در تاریکی زندگی نمایند وبرخلاف ماده (1) اعلامیه جهانی حقوق بشر به نامی که به آن تعلق ندارند یاد شوند چون در افغانستان همه افغان نیستند و این خلاف قوانین  و مقررات بین المللی و اعلامیه جهانی حقوق بشر است. مثلآ یک انگلیس در هند تولد می شود آن را نمیتوان هندی گفت بلکه میتوان هندوستانی نامید. یا بعباره دیگر یک روسی در ازبکستان به دنیا می آید آن را نمیتوان ازبک نامید بلکه میتوان به حیث یک تبع ازبکستانی حساب کرد در حالیکه خراسان بزرگ و افغانستان کنونی وطن اصلی تاجیکان بوده و به  این سرزمین تعلق دارند ، در وطن آبایی شان به دنیا میایند و در آنجا هزاران سال است که زندگی مینمایند ، پس چرا  بطور ظالمانه هویت شان پایمال گردد.

با درک حوادث تاریخی باید اعتراف نمود که متاسفانه رشد چنین توطئه واعمال ضد قانونی و ضد انسانی علیه مردم با فرهنگ ما از زمان زمام داری احمد شاه درانی آغاز گردید که تا امروز توسط حکومت کرزی و گروه های طالبان آدم کش به پشتیبانی شرکای بین المللی شان ادامه دارد وملیون ها انسان مظلوم از ملیت های ساکن در کشور را بنا بر عوامل مختلف  ناجوان مردانه و بطور رزیلانه  و وحشیانه به قتل می رسانند.

در حالیکه تاجیکان (فارس ها) اعتقاد دارند که همه آسياي ميانه، افغانستان، پاکستان، بخشهاي زيادي از هندوستان، قفقاز، بخشهاي زيادي از ترکيه، عراق و ایران امروزی و بيشتر کشورهاي عربي متعلق به آریانا و تاجیکان (فارسها) بوده که قدامت هزاران ساله زبان فارسي این را ثابت میسازد که زبان و خط فارسي امروزي زبان و خطي است که از هزاران سال پيش توسط مردم تاجیک ( فارس)  مورد استفاده قرار مي گرفته است و تا به امروز هم بلا انقطاع زبان فارسی در افغانستان ، ایران و تاجیکستان استفاده میشود.

زبان فارسي زبان همه فارسی زبانان است وهمه باید زبان فارسي را دوست داشته باشند و در بسط و گسترش آن تلاش نمایند.  زبان فارسي عامل وحدت با دیگران است ودر صورت رسمی ساختن آن درافغانستان بمثابه زبان سرتاسری باعث وحدت و يکپارچگي تمام ملیت ها میگردد.

اما اگر به مردمان هم فرهنگ و هم زبان ایرانی ما که دیروز یک مردم بودیم مشاهده نمایم  آنها از استقلال سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی برخوردار اند  و پرافتخار ترین زندگی را در جهان دارا میباشند در حالیکه مردم ما در قرن 21 هنوز هم می سوزند و از تمام  نعمات زندگی محروم اند.

در اینجاست سوال بوجود می آید که چرا چنین فرق بزرگ بین افغانستان و ایران وجود داشته باشد و چرا در کشور ما در 250 سال اخیر بعد از جدایی با ایران هیچ نوع رشد در عرصه های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و صنعتی صورت نگرفت ومردم ما همیش درگیرجنگ هستند درحالیکه هردو کشور دارای تاریخ و فرهنگ مشترک میباشند. جواب واضح است نظام استبداد قبیلوی با کمک کشور های خارجی قدرت سیاسی را انحصار نموده و مردم ما را طوری تاریک نگه داشتند و میدارند تا  به عوض روند پیشرفت و انکشاف مملکت مردم  در فکر پیداکردن یک لقمه نان باشند.

 

 

 

ما چگونه مي شديم

 

آریانا یا ایران کهن بحیث قدیمترین کانون تاریخ و تمدن پویا در آسیای مرکزی ظهور نموده و سکنۀ آن تحت هر نام و شرایط تاریخی خدمات ارجناک و گرانسنگی را به فرهنگ و تمدن بشری انجام داده اند. هر چند در جمعبندی حوزه های تاریخی و کانونهای باستانی، مورخین پنجمین جایگاه را به تاریخ آریانا (ایران) بخشیده و قدامت آنرا تا پنجهزار سال بر شمرده اند، اما تحقیقات باستان شناسی در ویرانه های باختر و سغدیانه و در کانونهای تمدن قدیم چون (هزار سم سنگان، آق کپرک بلخ، قلعه گنبد و دره کر در بدخشان، چنار گنجشگان در تخار، ده موراسی و نادعلی در سیستان، تخت جمشید و ایلام در ایران، کافرنهان و وادی حصار در تاجیکستان، نماز گاه در ترکمنستان، بخارا، سمر قند و ترمذ در اوزبکستان و... مرزهای تاریخ را درین گستره جغرافیایی تا پانزده هزار سال انکشاف داده اند. این تمدن بدست نیاکان بزرگ ما مشترکا ً ساخته شده است.

بررسی تاریخ آریانای کهن که در برگیرندۀ حوزۀ وسیعی از با شگاه آریاییان است، خیلی ها بغرنج و متراکم و دارای شگفتیهای شایانی میباشد، که یاد دهانی مختصر و مفصل آن از حوصله این مقاله بیرون میباشد. رویهمرفته زمانیکه سیری در " تاریخ ایران باستان" داشته باشیم، یا نگاهی به کتاب " تاجیکان" بکنیم و یا هم ( افغانستان در مسیر تاریخ " را به مثابه عمده ترین ره آورد تحقیقی حوزه تمدن ما ورق گردانی نمائیم، سیر حوادث و سرنوشت تاریخی فرهنگی مردمان این منطقه را عمیقا ً با هم گره خورده می یابیم. بخصوص زمانیکه استاد توس در شاهنامۀ جاودان خود از رویدادها و حوادث اسطوره یی و تاریخی سخن بمیان میاورد و کار نامه های شاهان، یلان و قهر مانان آریایی را در سر زمین پهنا وری بنام " ایران" به نمایش میگذارد. رستم پهلوان شاهنامه بحیث نمادی از آزاده گی و سر بلندی مردمان این حوزه گاه در مرز های خاقان چین، وقتی در دهانه عراق عجم، و زمانی در ساحل جیحون و شرقی ترین مرزهای آریانا مصروف حراست از حریم ایران تاریخیست، و قبل از آن کار گردانی دودمانهای پیشداری و کسانی و شخصیتهای خاص آریانا تاریخ مجموعی این سر زمین را زیست بخشیده اند.

اگر سکندر مقدونی در دوره باستان این سرزمین را آماج حملات سرکوبگرانۀ خود قرار داد، یا سپاهیان عرب بنیاد دولت ساسانی را فروریختند، و در عصر های میانه اگر جهانخورانی به شیوۀ چنیگزیا تیمور و جب وجب خاک این پهنۀ عظیم را در زیر سم ستوران خود کوبیدند و کله منارها ساختند، در مجموع آریاییان صدمۀ جبران ناپذیر فرهنگی و بشری آنرا چشیده اند. در تداوم همچو فضای و سواس آلود سیاسی و متحول نظامی آریاییان با وجود سرکوبی های فراوان هیچگاهی منکوب نگردیده و در تداوم هستی خود همچنان فرهنگ آفریدند و شخصیتهای جهانشمول علمی و فرهنگی را در گستره این پهنه که به "سر زمین خورشید" (خراسان) معروف و مسمی گردید، بوجود آوردند.

امروز چه کسی میتواند از نقش جهانی فرزانه گانی چون ابو علی ابن سینا، ابو نصر فاریابی، در ایجاد و انکشاف علم پزشکی و عقلی، از فردوسی بحیث ایجاد گر یکی از سه حماسه ادبی جهان، از ذکریای رازی، خواجه نصیر الدین توسی، ناصر خسرو قبادیانی، ابو حامد غزالی، ملاصدرای شیرازی، ملا هادی سبزواری همچون سیماهای برجسته تفکر و فلسفه شرقی، از شیخ شهاب الدین سهروردی، عین القضات همدانی، سنائی غزنوی، مولانای بلخی، خواجه عبدالله انصار و مولانا عبدالرحمن جامی هروی، موسی خوارزمی همچون چراغداران عرفان و تفکراسلامی، حکیم ابوریحان بیرونی و عمر خیام نیشاپوری و بسیار و بسیارچهره های برجسته دنیای ادبیات و علوم (نجوم و ریاضی و جامعه شناسی)انکار نماید که در یک جو فرهنگی با هم نفس کشیده و آثاری را همچو منبع خودشناسی ملی ما ایجاد نموده اند. آنها نه تنها جایگاه برینی را در تاریخ فرهنگ و تمدن آسیایی اشغال کرده اند، بلکه به دایرة المعارف فرهنگ بشری راه یافته و آثار آنان بارها بزبانهای معتبر بین المللی بچاپ رسیده است. این شخصیتهای فرهیخته از شیراز، اصفهان، خراسان، هرات، غزنی، بلخ، بخارا، سمرقند، خجند و خوارزم برخاسته اند، و در همین شهرها و مناطق تاریخی مدفونند که تاریخ از سرزمین و زادگاه ایشان بنام "ایران" نام می برد.

نامی که امروز در فضای مه آلود غرض ورزیهای سیاسی بجز کسان انگشت شمار در هر گوشه و دیار این سرزمین پهناور برای دیگران موجب برانگیختن چراهای فراوان و جذب و دفع های معین سیاسی ملال انگیزی گردیده و گرد و غبار حوادث توام با توفان تعصبات سیاسی بر حریم آن نشسته و عنقریب واقعیتهای سرسخت این همپیوندی و هم پیکری و طن فرهنگی ما را از چشم زمانه استتار نموده است.

 

اینکه فردوسی میگوید: در یغـــــــــــست که ایران ویران شود       

 کـــــنام پلنـــــــــــــــــگان وشیران شود

ویا

 چــــــــــــــو ایران نباشد، تن مـن مباد

 درین بوم و بر زنده یکــــــــــــتن مباد

 

منظور فردوسی از همین وطن بزرگست. وطن فرهنگی و تاریخی که زمانی مرکز آن در بلخ، غزنی، هرات و کابلستان و گاهی نهاوند، نیشاپور، اصفهان و تبریز و یا بخارا، سمر قند، خوارزم و مرو بوده و فردوسی در زمانه خود شاهنامه را در پایتخت امپراتوری غزنوی در شهر غزنه به نبشت آورده است. پس از ظهور دین اسلام تا سر بر افراشتن نهضتهای ملی اسلام گرا و پیریزی جنبشها و دولتهای ملی در خراسان بزرگ در حوزۀ اسلامی سه گونه وطن ورد زبانها و مامول مدعیان رهبری جوامع اسلامی بوده است.

1- وطن عقیده

2- وطن فرهنگی

 3- وطن ملی.

1- وطن عقیده تحت اندیشۀ جهان وطنی اسلامی سرزمین دراز دامنیست. درین گستره نه قومیت اعتبار دارد و نه پیوندهای خونی (نژادی)، منطقه یی و فرهنگی. مرزهای کلی این وطن را عقیده و ایدیولوژی دقیقا ً تعیین مینماید. این وطن از اندونیزی در شرق آغاز ( و تا موریتانی در غرب افریقا ادامه می یابد).

2- وطن فرهنگی در منطقۀ ما بیشتر به اعتبار وطن عقیده بوده است و به اعتبار متاخرتر و جدیدتر در قلمرو کشور های آریانا(خراسان – افغانستان )، ایران، تاجیکستان، ازبکستان و برخی از شهر های قدیم فارسی زبان و آریایی نژاد آسیای مرکزی، و طنیستکه مفاهیم و پدیده های صوری و معنوی آن بیشتر و عمیق تر با زبان فارسی دری (تاجیکی) تبین شده است. (1)

بگفتۀ بازار صابر شاعر ملی تاجیک:

در حد و سرحد شناسی جهان

کشور تاجیک، زبان تاجیک است.

تا زبان دارد وطندار است او

تا وطن دارد بسیار است او(2)

3- وطن ملی نیز در بطن وطن عقیدتی مفهوم خاص داشته و متضمن زادگاه و احیانا ً پر ورشگاه اهالی خودی با طیفهای از اقوام در یک جغرافیای تاریخی سیاسی بوده، امروز با مرزهای مستحدث و غیر طبیعی و گاه مرزهای منتخب از سوی قدرتهای استعماری روس (تزاری و بلشویک)و انگلیس شناخته شده است.

ما علی العجاله با نظر داشت موضوع مورد بحث در خط السیر هم تباری تاریخی و مسولیت مشترک در قبال وطن فرهنگی مان حرف خواهیم زد.

 

وطن فرهنگی (ایران بزرگ) و گسست اشتراکات تاریخی آن:

 

اصولا ً با کشف راه های بحری بوسیله دریا نوردان اسپانیایی در قرن پانزدهم میلادی از جمله کریستوفر کولمب بسوی شرق آسیا، مسیر کاروان ابریشم همچو خط اسیر تجارتی و همپیوند فرهنگی از رونق افتاده و آمیزشهای، اجتماعی مردمان این حوزه در مسیر این جاده روبه افول گذاشت. با پایان حکومت تیموریها در هرات در سال (1405 میلادی) امپراتوری ایران بزرگ در مسیر افول ارزشهای فرهنگی و تزلزل بنای اداری و تشکیلات سیاسی خود افتاد.

تشکیل سه دولت بزرگ چون صفویها در ایران (فارس)، شیبانیها ( ترکان ) در ماوارالنهرو کورگانیها (مغولی ها) در هندوستان، خراسان بزرگ را در احاطۀ خود گرفتند. رقابتهای سیاسی بر سرتصرف بخشهای از خراسان و دست بازیهای شهزادگان این سه دولت همسایه در امور شهر های آن، روز تا روز به خرابی اوضاع سیاسی ورکود فرهنگی می افزود. در عرصۀ داخلی روان اقتدار گرایی، معاملۀ سیاسی با یکی از ین سه مرکز قدرت منطقوی، روان ملوک الطوایفی و استقلالیت خواهیهای محلی قوت گرفت و در نتیجه سرزمین پهناور خراسان به حوزه های کوچک حاکمیت های محلی تقسیم گردید.شمشیر های از تعصب، خود خواهی و نطفه گرایی در دست سران قبایل متعدد از غلافها برآمد و تخم عداوت، مرگ و انارشی فرهنگی افشانده گردید.(1)

در پایان سده شانزدهم مسیحی برابر با (914 ق) لبۀ تیز عصبیتهای مذهبی صفویان و شیبانی ها به نوبه خود سینۀ داغدیدۀ اهالی آریانا(ایران) را بیشتر شگافته و خون آلود کرد. شهر های خراسان بزرگ چون قندهار، جلال آباد و حوزه کابلستان در میانۀ دو قدرت سیاسی فرهنگی و مذهبی این دوره یعنی ایران صفوی ترکتبارو مغولان فارسی دان و فارسی دوست هندی دست بدست میگردیدند. همزمان تحریکات مذهبی و تقدس سازی حاکمان صفوی از خویش، واکنشهایی را در میان پیروان مذاهب مختلف این حوزۀ فرهنگی بوجود آورد. در آغاز قرن شانزدهم میلادی (دهم هجری) اکثریت ساکنان ایران را پیروان اهل سنت تشکیل میدادند، اما راه پذیرش تشیع اولا ً با از دست رفتن جایگاه اسلام سنی در طی دوران سلطۀ مغول و قبل از اینکه ایلخانان به اسلام گرایش پیدا کنند و ثانیا ً با شیوع نظامهای مختلف صوفیانه با تمایلات علویت در قرن هشتم و نهم هجری و ثالثا ً با اظهار تشیع برخی از حکام امپراتوری ایلخانی هموار گشت.(2) شاه اسماعیل (1502) اولین فرمانروای صفویه که مدعی بود از طریق پدر به امام موسی کاظم امام هفتم میرسد، بلا فاصله بعد از تاجگذاری اسلام شیعی را به عنوان دین رسمی دولت خود اعلام نمود و ذکر نام دوازده امام را در خطبه (نماز جمعه) الزامی کرد.(3) اشعار اسماعیل که به زبان ترکی و با تخلص "ختایی"نوشته شده است شواهدی از ادعای الوهیت را در اختیار ما میگذارد، که برای تحریکات نفاق افگنانه بین جوامع تشیع و تسنن بسیار نقش داشته است:

من همان خدایم، همان خدایم، همان خدایم

اکنون ای کور راه گمکرده بیا و حقیقت را در یاب

من همان مطلقی هستم که از آن سخن میگویند.(4)

این گفته از یادداشتهای یک تاجری و نیزی که از سال 1511 تا 1520 در ایران بوده است نیز به خوبی برمی آید: این صوفی ( یعنی اسماعیل مورد علاقۀ مردم قرار دارد و آنان، مخصوصا ً سربازانش به او همچون یک خدا احترام میگذارند... سربازانش او را فنا ناپذیر میدانند. هر چند با دستیابی صفویه به حاکمیت سیاسی ایران کار کرد آنان به عنوان رهبر طریقت صوفیه کمرنگ شد و تنها سابقه ای از آن باقی ماند، با آنهم قداست یک رهبر طریقت صفویه همچنان در میان آنان ادامه یافت و به جانشین اسماعیل یعنی طهماسب (1524) نیز رسید. ونیستیو دو آلساندری فرستاده و نیزی که در سال 1571 برای تقدیم اعتماد نامۀ خود به در بار شاه طهماسب صفوی راه یافت، تاکید نموده است که رعایای شاه " او را نه بعنوان شاه، بلکه بمانند یک خدا و به اعتبار این که از نسل علی (ع) است می پرستند ". (5) ولی مسلم است که شاهان پس از اسماعیل از "غلات"(6) نبودند.

روابط ایران صفوی و ازبکان شیبانی حاکم بر ماورالنهر از آغاز تشکیل سلسلۀ صفویه ببعد بوخامت گرائید. از سال 913 که شیبک خان موسس سلسلۀ ازبکان از ماورالنهر به خراسان تاخت و این سرزمین را به تصرف خود در آورد، و طی نامه ای نیزشاه اسماعیل اول را به ترک مذهب شیعه فرا خواند، روابط ایران با ازبکان و دیگر سنی مذهبان این منطقه روز بروز تیره شد و اختلاف شیعیان و سنیان کشتار ها و ویرانیهای بسیار را موجب آمد. از آنزمان ببعد ایرانیان از حال همزبانان خود در منطقه آسیای میانه کمتر آگاهی داشته اند.(7)

این وضع به همینجا خاتمه پیدا نکرد، بلکه تضادهای مذهبی همچنان میان شیعه و سنی تشدید یافت، چنانکه شیعیان اهالی سنی مذهب را مسلمان نمیدانستند. این حکایت از گفته پولاک نیز بخوبی بر می آید که در روز گار ناصرالدین شاه طبیب در بار ایران بود " ایرانیان شیعی مذهب هستند، به همین دلیل بعنوان یک فرد شیعی، ایرانی تفاخر کنان میگوید:" مسلمانم" در حالیکه این عنوان مسلمانی را برای اهل تسنن قبول ندارد". (8) نویسنده ضمن بر شمردن موارد فراوان عصبیتهای مذهبی می افزاید:

"هنگامیکه من در ژوین سال 1859از کاشان عبور میکردم ماه ربیع الاول به عنوان روز یاد بود کشتن عمر (از سوی ابولولو که به پندار ایرانیان پس از کامیابی قتل در اثر معراجی شبانه به کاشان انتقال یافته است) در سراسر کشور مراسمی بر پا میشود و در ضمن آن مراسم آتش بازی، آتش افروزی و تیر آندازی رواج دارد و به آن عید عمر کشی میگویند".(9)

و این خود در نواحی که اکثرا ً سنی نشین بودند اغلب باعث ایجاد نا راحتی ها، زدوخوردها و برخوردهای خشونت آمیز مذهبی گردیده است. ادامۀ همچو موارد اهانت بار که بین پیروان مذاهب سنی و شیعه بصورت تحریک آمیزی سازمان یافته است، اسباب آن گردید تا اشتراکات تاریخی و فرهنگی مردمان حوزه تمدنی ما در زیر پردۀ همچو عصبیتهای مذهبی از رویت باز بماند و خاموش گردد. در پایان دوره صفوی و بعلت سماجتهائیکه سلاطین آن دودمان داشتند، اهالی قندهار مساله پیوستن با صفویان را نسبت به مغولان هند ترجیح دادند و چشم بسوی اصفهان و قزوین داشتند. تا آنکه ملا حسین با لقب شاه حسین در آمد و گرجیان را به رهبری گرگین بر قندهاریان غلبه داد.(10) و در نتیجه مبارزۀ ای که بین گرگین و میرویسخان هوتک بوجود آمد، تعداد زیادی از فارسی زبانان (تاجیکان) قندهار به اتهام همدستی با گرگین قتل عام شدند و تلاش بعمل آید تا به موجودیت اجتماعی ایشان در شهر قندهار خاتمه بخشیده شود.

در مرحله بعدی حرکتهای خشونت باری را که سپاهیان و اطرافیان شاه محمود و شاه اشرف افغان در دوران حاکمیت شتاب زدۀ خود براهالی خاوران و ری روا داشته بودند، در عصر حاکمیت زند یه بوجه جانسوزی شعله ور شد. افغانها که با همه اطوار و دگرگونیهای معمولی در جریانهای سیاسی شرق به اعتبار تثبیت قدرت نادر قلی، زند و اصحابش رکنی از قدرت مزبور تلقی میشدند. تا جایی درین راه جانفشانیها و ایثار گریها کردند.(11) در روز گار زندیه بود که گویا پاره ای از خاطره های سپاهیان افغان در هنگام استیلای آنان بر کرمان، قزوین و اصفهان، در ذهن عده ای از اطرافیان زند مجددا ً بیدار شد و افغانها را به بهانه های واهی با ناجوانمردانگی تام و تمام در آذربایجان، سمنان و تهران قتل عام کردند.(12) در چنین فضای نا مقبول سیاسی وجو آمیخته با تعصب و بدبینی عصر زندیه از یکطرف، و مرگ نادر افشار جانشین او، احمد خان ابدالی به شهر قندهار آمد. تا در فکر کار آینده این شهر را به تختگاه سلطنت خود در آورد. این رویداد بر علاوۀ وحشت های جنگی افغانها توسط محمود و اشرف افغان سبب گردید تا برخی از حلقات سیاسی و علمای متعصب مذهبی ایران صرف نظر از بافت نامتجانس قومی جامعۀ افغانستان همه باشنده گان آنرا قوم مهاجم و بیگانه بخوانند و مجاری همپیوندی فرهنگی و زبانی را بر روی هم ببندند. با مرگ نادر قلی (افشار) و فروپاشیدن امپراتوری او زمینۀ ایجاد حکومت ابدالی بدست احمدشاه سدوزایی (درانی) در قندهار، و تجزیه و جدایی سرزمین خراسان بار دیگر فراهم آمد، و با توافقات بعدی استعماری روسیه تزاری و هند برتانوی بعنوان کشورهای مستقل و جدا از یکدیگر در تاریخ عرض اندام نمودند. از همین زمان (1747) میتوان تاریخ و جغرافیای سیاسی این سرزمینها را جدا از یکدیگر و مانند همسایه ها بررسی نمود(13) پس از این رویداد سیاسی خراسان دچار تجزیه ارضی گردید. آزادخان در آذربایجان، کریم خان زند در علاقۀ فارس و احمد خان ابدالی در قندهار رووس مثلث فروپاشی خراسان بزرگ را تشکیل دادند.(14)

نا شیگری وحشت آمیز زندیه و برخی از مورخان متعصب در باری ایران - نه همه آنان – نقار و انزجار میان ایران خاوری و ایران باختریرا فراهم تر ساخت تا جائیکه در روزگار قاجار مسالۀ هرات و سیستان هم سربار همان نقار و انزجار گردید(15)

تشکیل و توسعه روز افزون دولت ابدالی قندهار در جغرافیای خراسان بزرگ با نگرانی ایکه از ناحیۀ غرب ( ایران ) داشت جایی برای ادامه روابط فرهنگی ( در وطن فرهنگی ) نگذاشت. این خطه پس از خانه جنگیهای فراوان بوسیله شهزاده گان جاه طلب بارکزائی و سدوزایی سر انجام در سال 1880 بدست شهزاده قهاری چون امیر عبدالرحمن خان افتاد. امیر که به تشویق انگلیسها کرسی حکومت کابل را احراز کرده بود، جز به تقویه پایگاه قدرت خود به هیچگونه روابط و علایق خونی، زبانی و فرهنگی نمی اندیشید، آنگاه حاضر گردید تا درین راه به منظور فراغت از مزاحمتهای بعدی دو همسایه قدرتمند چون روسیه تزاری و هند برتانوی بخشهای از خاک خراسان را در ناحیه مرغاب و پنجده بدولت روسیه ببخشد و دریای آمو را قطع نظر از روابط عدیدۀ تاریخی، فرهنگی وایتنکی مردمان آن بین دولت خود و روسیه شوروی بحیث مزر رسمی بپذیرد، که باین اساس در جغرافیای سیاسی تازه بنیاد دولت های بنامهای ( افغانستان، تاجیکستان و اوزبکستان) در دو کرانۀ رود آمو وارد نقشه سیاسی آسیای مرکزی گردید.

بر اساس این مرزبندی غیر طبیعی و ظالمانۀ دستگاه عبدالرحمن خان هزاران خانواده در دو سوی رود آمو از هم جدا شدند. و رشته های خونی و خانواده گی آنها با تسلط نظام بلشویکی از هم قطع گردید، و تاریخ این دوره با بیرحمی تمام با اشک و خون مظلومانۀ آنها به نبشت در آمد.

دو حادثۀ مهم دیگر یکی در اواخر قرن نوزدهم میلادی توسط دولتهای انگلیس و روسیه تزاری و دیگر در اوایل قرن بیستم بدست دولت اتحاد جماهر شوروی وضع تاجیکان را در ماوارالنهر و بخشی از خراسان نا بسامانتر ساخت. زیرا مرزبندیهای مصنوعی و سیاسی نخست تاجیکان را قطع نظر از حرمت فرهنگی و شخصیت تاریخی شان بین چند کشور ( تاجیکستان، اوزبکستان، قرغزستان ) در آسیای میانه و افغانستان تازه بنیاد و جمهوری خلق چین در ناحیه کاشغر (سینکیانگ) تقسیم و تجزیه کرد. سپس دولت شوروی تاجیکان را که در تشکیل جمهوری ترکستان روسی بسر میبردند، در محدوده چهار جمهوری جدید التاسیس ازبکستان، قرغزستان، قزاقستان و تاجیکستان پراگنده ساخت، و با افراشتن سیم خار های چند مرحله یی و کشتزار های از ماین بر امتداد سرحدات، خاطر همزبانان را از ناحیۀ روابط و علایق فرهنگی شان با همدیگر نیز قطع نمود.چنین کاری را دولت انگیس در افغانستان نیز انجام داد و از تافته های جدا بافته ای دولتی را بنام افغانستان از مجموع اقلیتهای قومی مثل پشتون، تاجیک، اوزبک، ترکمن، بلوچ، نورستانی و غیره بمثابه کشوراقلیتهای قومی شکل بخشید، تا بتواند از آن با نصب نمودن رژیمهای خودکامه و مستبد بحیث جغرافیای تشنج استفاده های درازمدت و استراتیژیک نماید. اگر تا پیش از انقلاب اکتبر 1917 برخی از ایرانی تباران بصورت سیاح و بازرگان به ماوارالنهر رفت و آمد داشتند، انقلاب کمونیستی شوروی و دست اندازی کمونیستها بر مستملکات روسیه تزاری درین منطقه عبور از "دیوار های آهنین " استخباراتی و مرزی را ممنوع گردانید. تاجیکان در جمهوری تاجیکستان و دیگر جمهوریهای آسیایی شوروی ( همچو وارثان فرهنگ و تمدن کهن آریایی )بصورت جزایر کوچک و پراگنده در آمدند و در اقیانوس ترک زبانان آنهم با تحریک عصبیتهای قومی و تشدید جنگهای روانی و سرد محصور ماندند، و این در حالی بود که راه ارتباط شان نیز با همزبانان در ایران و افغانستان یکسره قطع گردید.

با اینگونه مرزبندیهای غیر طبیعی سیاسی و ایجاد جغرافیای مصلحتی بین ابر قدرتهای وقت مرحله دوم جدا سازی وطن فرهنگی ما با نامگذاریهای نوین آغاز گردید. ( از دامن کشور دراز دامن پیشین آریانا-ایران) پاره های از آن را بریدند و نامهای نادرست و هویت برانداز قومی را بر آنهای گذاردند. و هزار گونه گره و عقده کور را بر رشته های فکر و فرهنگی مردمان منطقه ما زدند و خواستند تا آنچه را داشته ایم و داریم و خواهیم داشت، ببرند و بخورند و بزنند...

با اینحال نام شکو همند تاریخی و فرهنگی پنج هزارسال "ایران" را به جغرافیای غربی آن که بنام "فارس" مسمی بود و قدامت دو هزار و پنجصد ساله داشت، تعویض کردند و این جغرافیای دراز دامن تاریخی، فرهنگی را بر حوزۀ کوچکتری از دامان خودش محدود کردند و برای این حوزه وسیع تاریخی، فرهنگی هویت جغرافیایی و سیاسی کوچکتری را بوجود آوردند. بگونه ایکه این امر برای دولتهای متعصب بعدی در گوشه های این وطن فرهنگی بهانه ای داد تا از منسوبیت اتباع خود به نام تاریخی و فرهنگی ایران کهن جلو گیری نمایند. شاید دانشمندان والا مقام ایرانی دلایل ارزشمندی را در زمینه اقامه فرمایند، اما واقیعت اینست که پیکرۀ یک مادر گیسو سپید تاریخی با تیغ زهر آگین بی تفاهمی و تعصب برخی از حلقات حاکم این کشور ها مثله گردیده است. در بخش دیگر و مهمترین حریم فرهنگی آریانا که خراسان نام داشت، تسمیه بی سر انجامی به هویت یکی از اقوامش بنام "افغانستان" بر آن تقرر یافت. هر چند مبتکرین این نامگذاری دلایل مشخص را در ضرورت گزینش این نام بر خطۀ تاریخی خراسان اقامه نکردند و این نامگذاری و جعل هویت تاریخی این جغرافیا را به وسیله کدام رفراندوم یا مجلس ملی مشروعیت نبخشیدند، اما واقعیت امر اینست که با انتخاب یک نام قومی محدود بر یک جغرافیای کثیر الاقوامی خراسان بزرگ و با گزینش نام جدید و محدودی برای یک سر زمین تاریخی قدیم نخستین سنگبنای کاخ وحدت ملی کشور را متزلزل گردانیده اند، و بر نقش قدمهای تاریخی و هویتی همه باشنده گان آن بشمول قوم مورد نظر شان گرد و خاک اغراض پنهانی خود را افشاندند و خواستند مردم ما را از منسوبیت به افتخارات تاریخی و فرهنگی شان که هویت ملی نام دارد، محروم گردانند. زیرا به باور مورخین و دانشمندان ابگان، اپگان، اوغان یا افغان نام یکی از اقوام باشنده حوزه مدنی فیروز کوه میباشد که در حوالی غور تا دوره حکومت غزنویان زندگی میکردند که این قوم به گفته مورخ ( آلمانی در آثار رضا مایل هروی) غیر از پشتونها میباشند. این بحث تحقیقات مفصل و جداگانه ایرا ایجاب مینماید. مقامات روسیه بلشویکی در ماوراءالنهر نیز همین کار را انجام داده اند. و سرزمین معروف و قدیمی ( فرا رود، پرارود و ماورا النهر) را به گفته اکادمیسین محمد جان شکوری تبر تقسیم کردند. و کشورهای نوبنیاد ( تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان) را بجای آن جایگزین گردانیدند.

آخر وقتی کوریا بدو قسمت جدا شد، بر آنها نام کوریای شمالی و کوریای جنوبی را گذاشتند، ویتنام پس از تجزیه بنامهای ویتنام شمالی و جنوبی خوانده شدند. یمن با اینکه به دو قسمت جدا شد، بنامهای یمن شمالی و یمن جنوبی در آمدند، کشور آلمان پس از جدایی در پایان جنگ دوم جهانی بازهم بنامهای آلمان شرق و غرب خوانده شدند. اما راهکار استعمار در زمینۀ جدا سازی سرزمین آریانا و تجزیۀ آریایی تباران چنان عمیق بود که توانست یک شبه راه صد سال بپیماید و مردم این منطقه در طول چند سال، چند هزار سال یگانگی و اتحاد فرهنگی و تاریخی خود را تقریبا ً فراموش کردند و یگانگی آنها با نیرنگها و حیل استعماری به بیگانگی ابدال گردید.

آه کز کودک مزاجیهای ابنای زمان

ابجد ایام طفلی را زسر باید گرفــت

پس ازین دگر سازیهای هویت بر انداز نوبت به تسمیه زبانی رسید: زبانیکه دو دفتر بزرگ حماسی و عرفانی آن چون شاهنامه فردوسی و مثنوی مولوی و صد ها اثر گران ارج ادبی، فلسفی و تاریخی فرزندان آن بمثابه بزرگترین و ثیقه ملی و فرهنگی مردمان فارسی زبان پیوند دهنده دلها و روانهای معنوی آنان در پویه زمان بوده است. مردمان آریایی تبار درین سرزمین اعم از کرد، عرب، بلوچ، پشتون، اوزبک، ترکمن و سایر اقوام از اقصای بلندای پامیر تا آبهای خلیج فارس و از بخارا و خوارزم تا سیستان و بلوچستان بدون کوچکترین مشکل میتوانند این آثار را بخوانند و بدانند و جایگاه آنها را در کنار مصحف عزیز در صدر رواقهای کتاب های خود جای دهند. حالا گوینده گان این زبان و خود ذات زبان را در ایران "فارسی" در افغانستان "دری" و در تاجیکستان "تاجیکی" نام گذاشته اند و تا توانستند برای اهل زبان و خارجیان تلقین کرده اند که گویا زبانهای ایرانی، افغانی و تاجیکی با هم هیچگونه قرابتی ندارند و اگر دارند هم بر اثر روابط بازرگانی و همسایگی بوجود آمده است؟!. به گونه ای که مثلا ً اگر دانشمند افغانستان از کتابفروشی مسکو کتابی بزبان فارسی بخواهد، برایش میگویند که آقا! این کتاب بزبان ایرانی (فارسی) نوشته شده است یا همینطور برای تاجیکان و ایرانیان.

بیاد بیاوریم که قبل از یک دهه بیش محقق غربی در مجله شپیگل چاپ آلمان ضمن تحلیل مبسوطی سرشت تاریخی آریایی تباران را که در سه کشور همسایه و همزبان دارای نظامهای سیاسی متفاوت و دارای علایق و روابط جداگانه با کشور های معین جهان زنده گی میکنند، آنها را از یک منشای نژادی (ایرانی- آریایی) و زبان شان را همان فارسی دری خواند. نویسنده تاکید کرد که زبان گفتاری و نوشتاری این خطه تحت تاثیر روابط سیاسی حاکمیتهایشان با کشور های مشخص منطقه و جهان در یک داد و ستد لغوی و فرهنگی قرار گرفت و این داد و گرفت در هر سه کشور فارسی زبان متفاوت و نا همگون بود. مثلا ً ایرانیها بعلت داشتن روابط سیاسی با غرب بیشتر اصطلاحات فرانسوی و انگلیسی را به کار گرفتند، افغانستانیها از واژه های هندی و عربی استفاده کردند و زبان تاجیکی عمیقا ً در حلقوم زبان روسی فرو رفت. ادامۀ این حالت طی حدود هفتاد سال گسست فرهنگی در اتحاد شوروی وقت تفاوتهای گویشی را بوجود آورد که برای تمایز پسندان مایۀ دلچسپی خاصی قرار گرفت، و تا توانستند این تفاوتهای لهجوی را صرف نظر از مبانی زبان شناسی که بصورت طبیعی در هر زبانی و بین محلات هر جامعه ای وجود دارد، بحیث تمایز و چند گانگی زبان فارسی دری تبلیغ کردند.

دولت ایران که در تمامیت جغرافیای سیاسی خود، حاکمیت فرهنگی خود را نیز تمثیل مینمود، نتوانست یا شاید نخواست تا برای زبان فارسی دری مرکزیت فرهنگی دیگری در برون از مرزهای ایران وجود داشته باشد. بنا ً سرنوشت دردناک زبان دری را در افغانستان و ماورا النهر مورد توجه قرار نداد و روند مسخ زبانی و فرهنگی درین مهد تمدن آریایی ادامه یافت. حلقات روشنفکری هم در کلیت وطن فرهنگی ما بیشتر دچار انقطابهای سیاسی و گرایشات ایدیولوژیک گردیدند و چنان در بند تمایلات سیاسی و گروهی افتادند، که جز طنطنۀ شعارهای سیاسی و حزبی خود نمی شنیدند، و از کار رنگ و لعاب بخشیدن به تندیسهای خود باوری سیاسی فارغ نمیشدند. جذ بۀ شعارهای انترناسیونالیستی بسیاریهارا از اندیشیدن به فرهنگ ملی بازداشت. در دهه های پسین این دوره در افغانستان روشنفکرانی را که به این اصل همچو رمز بقای تاریخ و فرهنگ ملی می نگریستند،بنامهای ناسیونالیست و سکتاریست و مدافعان فرهنگ فیودالی سرکوب میکردند. در سرو صدای کر کنندۀ مرده باد و زنده باد گفتنها چنان دچار الیناسیون فرهنگی گردیدند، که هرگز متوجه نشدند که آب زیر کاه استعمار چند نیزه بلند شده است.

زبان فارسی دری بمثابۀ ظریف ترین وسیله آمیزش انسان و کارا ترین عنصر فرهنگ و همگرای انسانهای این منطقه که حدود بیش از صد سال پیش از دربار ترکیه عثمانی تا دستگاه حکومت هند برتانوی حدود یک ملیارد گوینده داشت، در وضعیت بالا رفتن گراف حیل و نیرنگهای استعمار مجال مطرح شدن در یکی از کانونهای اصلی پیدایش و پرورش خود یعنی بخارا را از دست داد، و از دربار های استانبول و هند پس از نفوذ استعماری انگلیس خلع صلاحیت شده و حتی در گهوارۀ با لندۀ خود خراسان ( افغانستان) هم دارای موقعیت بحرانی ناشی از رقابتهای نا سالم فرهنگی و تعصبات زبانی برخی از حلقات سیاسی گردید.

تمایل ارزشگرایی و اصالت خواهی در ذهن عدۀ زیادی از روشنفکران در چارچوبهای وطن ملی عقیم گردید، که علایق و روابط آنها را با وطن فرهنگی شان در بینشها و نگرشهای محدود گروهی شان محبوس گردانید. حلقات معین استعماری با تعاریف گمراه کننده از اصطلاحات جامعه شناسی چنان فضایی را بوجود آورده اند که محبان وطن فرهنگی و راهیان "حب الوطن" ملی را به "پان ایرانیست" و ناسیونالیست و قوم گرا متهم نموده و بدینوسیله آنها را از امر خود آگاهی ملی و شناخت سر زمین تاریخی و وطی ملی شان برحذر داشته اند. حتی واژه ها و اصطلاحات مربوط به زبان بومی ( فارسی دری) را چنان تصنیف و رنگ و مفهوم سیاسی بخشیدند که مطرح نمودن و کار برد این اصطلاحات بخصوص در محیط دانشگاهی، اصطلاحات قضایی و نظامی مربوط بزبان دری فارسی در افغانستان برای شبه روشنفکران وطن ملی و شئونستان و عظمت طلبان با عصبیت والرژی تند و غلیظی همراه شده است. آنها سوگمندانه دوام این حالت را بقای وحدت ملی(!) تبلیغ میکنند. مبتکرین اینگونه بدعتهای فرهنگ کشی با ایجاد چنین جو مسخ فرهنگی برای اقوام و زبانهای غیر از خود گویا وحدت ملی را تامین کرده اند!؟. در عین زمان در ذهن عدۀ دیگر از تبار خودیشان مفهوم وطن باوری را با بنیشهای فاشیستی آمیخته و تحت عنوان آزاد اندیشی و دموکراسی بدان میلانهای بازهم شووینستی بخشیده اند. با اینحال قدرت دسایس استعماری توانست برای هر بخشی از وطن فرهنگی "ما" هویت جدیدی بسازد و ما را مصروف شناسانیدن هویتهای خلق الزمان و خلق الساعه خود سازد تا آن "ما"ی پر بار و گرانسنگ تاریخی خود را به "من" های اکثرا ً مغشوش و بیریشه و فاقد روح اصالت فرهنگی تعویض نماییم.

در صورتیکه چنین ضد و نقیص اندیشیهای ناشی از القائات استعماری و شوونیستی و استحاله های اجتماعی در نمود شعار های "فراملتی"و عملکردهای"فرو قومی" و "فرو ملتی" وطن فرهنگی ما بازهم ادامه یابد، بیگمان مواریث گرانسنگ فرهنگی ما بمثابۀ پاره ای از وجدان مشترک و شخصیت تاریخی مردمان این خطۀ دیرینسال باز هم دچار بحران های فزاینده و حتی انحطاط و تباهی فاجعه باری خواهد گردید. بنا ً وطن فرهنگی ما بیش از هر زمان دیگر به تفکر مسولانه، همدلی، تفاهم، همگرایی و همسویهای عملی مسوولان عرصۀ تاریخ و فرهنگ در کشور های فارسی زبان منطقه نیاز شدیدی دارد. بایسته میدانم تا از این تربیون علمی اذعان نمایم که دانشمندان، پژوهشگران و فرهیخته گان زبان فارسی دری در هر کجایی که هستند بیش ازین نگذارند تا فرهنگ و مواریث هویتی ما بازیچۀ دست سیاست ها و تختۀ مشق سیاستگران وابسته به استعمار خارجی گردد. ضرور است تا مسولان امور فرهنگ در سرزمین فرهنگی ما با ایجاد بنیاد ها و فرهنگستانهای دولتی و خود جوش گرد هم آیند و در پرتو ارشادات علمی و منطقی منشهای زبانی و رشته های فرهنگی این چتر بزرگ را با هم مجددا ً پیوند بدهند. این کار را بخاطر آن نمی کنیم تا در مبارزه علیه احجاف بر تری جویان و خود محوران امور سیاسی خود التر ناتیف باشیم، شاید چنین نیاتی در رابطه با ریشه های عمیق زبانی و جا افتاد گی فرهنگی و تجارب زنده گی مسالمت آمیز و مودت پسندانه نیاکان ما در پهنه این سرزمین کهنسال بیهوده هم نباشد، اما اصل هدف آنست تا از فرهنگ و مواریثی پاسداری نمائیم که در شبستانهای یلدای تاریخ هماره مشعل آگاهی و رهنمودی نیک برای مردم منطقه و جهان بوده است بدون آنکه از داشتن چنین جایگاهی خم ابرو نماید و دچار غرور گرفتگی شود. ما در پرتو احیای همگرایی فرهنگی خواهیم توانست استعدادهای شایان و درخشان خود را در یک سرزمین پهناور که میراث اندیشه و هنر را در خون دارند، دور هم جمع نمائیم و باز هم در مسیر ایجاد گری و آفرینش زبانرا سیالیت و توانایی در خور زمان بخشیم تا خدمات بهتری را به فرهنگ منطقه و جهان از طریق زبان فارسی دری انجام دهیم

فهرست واژه های متفاوت

 

 

فهرست واژه‌های متفاوت در فارسی افغانستان و ایران

 

فهرست بعضی از واژه‌های متفاوت در پارسی ایران و افغانستان در زیر می‌آید. (در اين فهرست، حتی‌الامکان از ذکر واژه‌های غير اکادميک خودداری شده‌است.)

واژه‌های سمت راست از پارسی دری افغانستان هستند و واژه‌های سمت چپ از پارسی ایران:

 

آمرصاحب: جناب سرکار

آمدآمد عید: در آستانه عید

اَنتیک: زینتی

آهوگک: آهوی کوچک

احتفال: جشن، گردهمایی

اردو: ارتش

اَرَنگ زدن، آرن زدن: بوق زدن (ارن و ارنگ تحریف‌شده horn انگلیسی است)

اریکین: چراغ فانوس

اِسپار: آهن سرتیز شخم زدن

اشپلاق: سوت

اشتراک کردن: شرکت کردن

اعمار گردیدن: بنا شدن

افسانوی: افسانه‌ای، استوره‌ای

افگار: زخمی

اقیانوس یخبسته شمالی: اقیانوس منجمد شمالی

اَلماری: قفسه، کمد (ریشه در زبان پرتغالی دارد.)

نسوان: بانوان

اینجینیر: مهندس

انکشاف: پیشرفت، توسعه

اکسیجن: اکسیژن

با آن‌هم، با آن‌همه: با اینحال

سر گوشی: پچ پچ کنان

بسکت‌بال: بسکتبال

پاسی: خوراک شب‌مانده

بالترتیب: به ترتیب

بایسکل: دوچرخه

چند بجه؟: ساعت چند؟

به حیث: هم‌چون، به عنوان

بحیره: دریاچه

بخاری تیلی: بخاری نفتی

بدقار: بدقهر، خشمگین

برادرک: برادر کوچک

به‌اش اعتماد کردند: به او اعتماد کردند

بَرش گفتم: به او گفتم

برق دستی: چراغ قوه

بل‌بل می‌کند: سوسو می‌زند

بنجاره والا: فروشنده‌ی دوره‌گرد

بَنجاره: غله فروش دوره‌گرد (از هندی)

به تکلیف می‌شوید: به دردسر می‌افتید

به صفت: به عنوان

بوت: کفش، چکمه

بوتل: بطری، شیشه

بوجی: کیسه

بود نبود، زیر آسمان کبود: یکی بود یکی نبود، زیر گنبد کبود

بود و باش: زندگی

بوره: شکر

بکس: کیف

بیت‌خوانی: ترانه‌خوانی

بیره: لثه

بیولوژی: زیست‌شناسی

پارسل: بسته‌های پستی

پالیدن: جست و جو کردن

پالیسی: سیاست

پایدل: پدال

کمپل: پتو

پرس و پال: پرس و جوی

پروگرام: برنامه

پس آمدن: برگشتن

پس رفتن: عقب رفتن

پست بکس: صندوق پستی

پسته خانه: پست‌خانه

پشتاره: بارِ پشت

پشک: گربه

پتلون: شلوار

پلان: طرح

غلک: تیرکمان موشی

پندیده‌گی: تورم

پوپنک: کپک

پودر: هرویین

پوقانه: بادبادک

پکه: بادبزن

پَیسه: پول

تا حال: تاکنون

تاپه کردن: مهر زدن

تار: نخ

تجربه: آزمایش

تحفه: هدیه

تخنیکر: همکار فنی

تخنیکی: فنی

تدبیر سنجیدن: تدبیر کردن

تربیه: پرورش

ترم: ترمپت

ترینر: مربی

تصادف: تصادفاً

تطبیق: انجام،‌اجرا

تعمیر: ساختمان

تفت: بخار

تلخان: نوعی شیرینی محلی که از آرد توت خشک درست می شود.

تلفون: تلفن

تمثیلی: نمایشی

تنتل: خرده ریزه

تهداب‌گذاری: پایه‌گذاری

توته: تکه خرده

توله: نی

تکت: بلیت

تکسی: تاکسی

تکه‌فروشی: پارچه‌فروشی

تیار کردن: تهیه کردن، درست کردن

تیپ: ضبط صوت

تیله کردن: فشار دادن

تلاشی کردن: بازرسی کردن

تیل : بنزین، سوخت

جاپان: ژاپن

جغرافیه: جغرافیا، گیتاشناسی

جمپ: دست‌انداز خیابان

جنرال: ارتشبد

جنگی بودن (کردن): قهر بودن (کردن)

جَواری: ذرت

جوال: خورجین

جور شده: درست شده، ساخته شده

جوگی زن: کولی

جک: پارچ آب

چارمغز: گردو

څارَنوال، څارنوالی: دادسرا

چاشت: ظهر

چاشنی: تنقلات

چالان کردن: روشن کردن

چاینک: قوری

چُپ باش: ساکت شو

چَپلی: سندل

چپن: ردا

چم‌چم چین‌چو قمچین: اجی مجی لاترجی

چوتار: مکار

چوتی کردن: بافتن مو

چوچه: جوجه

چوری: النگو

چوکات: چارچوب، حد

چوکی: صندلی، مقام، منصب

چَکر زدن: قدم زدن، گردش کردن

حالِه: الان، فعلآ

هَلَه: یالله، زود باش

حویلی: حیاط

قصه کردن: حکایت کردن

حیوان‌شناسی: جانورشناسی

خاصتاً: به ویژه

خبررسانک: خبرچین

خُشو: خُش (مادر زن)

خفه شدن: ناراحت شدن

خنیاگری: آوازخوانی

خوراکه: خوراکی

خی: خب

خیز زدن: پریدن

خینه: حنا

دالر: دلار

داکتر صاحب: جناب دکتر

داکتر: دکتر

دخلک: قلک

در این خنک: توی این سرما

دروازه: در اصلی خانه

در می‌گیرد: آتش می‌گیرد، (در مجاز) به خشم می‌آید

درکشیدن پرده: بستن پرده

دریا: رود

دسترخوان (دستارخوان): سفره

دق آوردن: دل‌تنگ شدن

دل‌ام می‌شود: دل‌ام می‌خواهد

دالیز (دهلیز): راه‌رو

دواخانه: داروخانه

دوصد: دویست

دیگ‌دان: اجاق

ذریعه: بسوی

ذریعه: به وسیله

راجستر: نام نویسی (راجستر از انگلیسی آمده)

رتبه: درجه (در ارتش)

رخصتی‌ها: تعطیلات

رخصتی: تعطیلی

رسم: نقاشی

رشوت‌خور: رشوه‌خوار

رمه‌چران: چوپان

رونما گردیدن: ظهور یافتن

زنده‌جان: موجود زنده

زینه: پله

ژاله: تگرگ

ژرف شدن: تعمق کردن، دقیق شدن روی چیزی

ژورنالیزم: روزنامه‌نگاری

 

ساجق: آدامس، سقز

ساحه: میدان، منطقه، مساحت

ساعت‌تِری: وقت گذرانی

سال تعلیمی: سال تحصیلی

سالون: سالن، تالار

سایکولوژی: روان‌شناسی

سپل‌های شتر: پاهای شتر

سپورت: ورزش

ستر جنرال: ارتشبد

ستر محکمه: دیوان عالی کشور

سرچرخی: سرگیجه

سرگوشی: زیرگوشی

سَرَک: خیابان، جاده

سِگرت‌دانی: جاسیگاری

سنگ تهداب: سنگ بنا

سه صد: سی‌صد

سودا (خريدن): خريد (کردن)

سویدن: سوئد

سَیل کردن: سیر کردن، تماشا کردن

شاندن (نشاندن): کاشتن

شائقین: علاقه‌مندان

شرط زدن: شرط بستن

شفاخانه: بیمارستان

شَمال: باد

شنیده‌گی‌ها: شنیده‌شده‌ها

شهادت‌نامه تحصیلی: دانش‌نامه تحصیلی

شور: تکان

شوربا: آبگوشت، اِشکنه

صحّی: بهداشتی

صدارت: نخست وزیری

پرپژواک: پرطنین

شرنگ شرنگ زنگوله: جرینگ جرینگ زنگوله

صندلی: کرسی (زمستان)

صنف: کلاس

طیاره: هواپیما

عملیه: عملیات

عنعنات: آیین‌ها، آداب

عیسوی: ميلادی، مسیحی

غَرغَرک: فرفره

غریب: فقیر

غورسی: نوعی بازی گُرگی‌لی‌لی

فابریکه: کارخانه

فارم مال‌داری: مزرعه دامداری

فاژه کشیدن: خمیازه کشیدن

فاکولته: دانشکده

فلم: فیلم

فی‌صد: درصد

فَیْر کردن: شلیک کردن

فیشن: مد

فیصله: توصیه، قطع‌نامه

قال‌مقال: سر و صدا

قدامت: قدمت

قروت: کشک

قطیفه: حوله

قُلبه: شخم

قومندان: فرمانده

قونسول: کنسول

قَیتک: گیره مو

کار چپه: کار وارونه

کار و غریبی: کار و کاسبی

کاسه‌گک: کاسه کوچک

کاغذ تشناب: کاغذ توالت

کاغذپران (کاغذباد، گدی‌پران): بادبادک

کالای نو: لباس نو

کاکا: عمو

کاکه: عیار، جاهل مآب

کتاب‌خانه عامه: کتابخانه عمومی

کچالو: سیب‌زمینی

کدام نفر: یک کسی

کدام سودی: هیچ سودی

کرمچ: کفش ورزشی

کژدم: عقرب

کشال شدن: مایل شدن، آویزان شدن

کشاله‌دار: دامنه‌دار، مفصل

کفیدن: ترکیدن

کلان: بزرگ

کلتور (کلچر): فرهنگ

کِلکین (اُرسی): پنجره

کمپیوتر: کامپيوتر، رایانه

کمره: دوربین

کنترول: کنترل

کیمیا: شیمی

کوچی: عشایر

کورتی: کت

کورس: کلاس، دوره

کوریای جنوبی: کره جنوبی

کیسه‌بری: جیب‌بری

کیمیایی: شیمیایی

کلچه: کلوچه، شیرینی

گادی: کالسکه

گادیران: کالسکه ران

گادی‌وان: درشکه چی

گپ: حرف

گدی: عروسک

گدیگک: عروسک کوچک

گرده: کلیه

گروپ: گروه، لامپ

گریان کردن: گریه کردن

گشتاندن: گرداندن

گلون: گلو

گنگس خواب: گیج خواب

گدی‌پران: بادبادک

گوگرد: کبریت

گیلاس: لیوان

لالوماما: ملیجک، دلقک قصر

لاودسپیکر: بلندگو

لبسیرین کردن: رژ لب زدن

لت و کوب شدن: کتک خوردن

لُچ: لُخت

لفت: آسانسور

لفظ گرفتن: قرار خواستگاری گذاشتن (بيش‌تر، زمانی که جواب آن مساعد است، استفاده می‌شود.)

لوحه: تابلو

لُک: ستبر

لوی: بزرگ، بلند، عالی

لوی جــِرگه: شورای عالی افغانستان

لوی دِرَستیز: فرمانده کل، سرفرمانده

لوی څارَنوال: دادستان، مدعی‌العموم

لویه ولسوالی: فرمانداری، حکمرانی (در تقسیمات قدیم کشور افغانستان)

لیسه: دبیرستان

لیلیه: خواب‌گاه

مارکیت: بازار

ماما: دایی

مانده: خسته

مایک: میکروفون

متباقی: بقیه

موی‌سفیدها: ریش‌سفیدان

محافظوی: محافظتی

محفل: جلسه، نشست

مختلف‌النوع: گوناگون

مداری: شعبده‌باز

مدنیت: تمدن

مربوطات ولایت: توابع استان

مزدور: کارگر روزمزد

مست: شاد

مستری: مکانیک

مصارف: هزینه‌ها

مضامین: رشته‌ها(ی تحصیلی)

معاینه‌خانه: مطب

مفکوره: اندیشه

مقبول: زیبا

مقر ولایت: استانداری

مگر: ولی، اما

ململ: پارچه‌ی کتانی

ملکی: غیرنظامی

من‌حیث: هم‌چون، به عنوان

منطقوی: منطقه‌ای

مواشی: دام‌ها

مواشی: ذبح

موتر: ماشین، خودرو

موجودیت داشتن: وجود داشتن

موزه: چکمه

موزیم: موزه

موسم: فصل

موصوف: نام‌برده

موقعیت دارد: قرار دارد

مکتب: مدرسه

مِکس: مخلوط

می‌برآمد: بیرون می‌‌آمد

میدان هوایی: فرودگاه

میدان ورزشی: زمین ورزش

میدان: درون محوطه

مِلَه: تفریح، پیکنیک، گلگشت

ناجوانی: بی‌معرفتی

ناز دادن: ناز کردن

نان: غذا

ناک: گلابی

نسوان: زنان

نشراتی: انتشاراتی

نطاقی: گوینده‌گی

نمبر: شماره

نهال شانی: نهالکاری

نو فارغ شده: تازه فارغ التحصیل شده

نول: نوک، منقار

نکاح بسته کردن: عقد کردن

نی: نه

نی‌چه: نی

نیم‌قاره: شبه‌قاره

وارخطایی: نگرانی، دست‌پاچه‌گی

والی: استان‌دار

ورکشاپ: کارگاه

ورود یافتن: وارد شدن

وزنین: سنگین

وزیر امور داخله: وزیر کشور

وضاحت: روشنی، واضح‌بودن

وطن‌دار: هم‌وطن

ولایت: استان

وُلسوالی: شهرستان

هوش‌پرک: حواس‌پرت

هوش کن: مواظب باش

هول داشتن: هراس داشتن

یازنه: شوهر خواهر

یخَن: یقه، گریبان

این نوشتار خُرد است. با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید.

 

برگردان واژگان پارسی ایران به واژگان پارسی دری افغانستان

در این فهرست، واژه‌های سمت راست از پارسی ایران هستند و واژه‌های سمت چپ از پارسی دری افغانستان:

آبان، آبان ماه: عقرب، برج عقرب

آب پز: جوش داده، مانند تخم جوش دادهٔ مرغ

آب تنی: آب بازی

آب جو: بیر (انگلیسی)

آبدان: چاتی، آبدان

آبگوشت: شوربا

آبله: چیچک (ترکی)

آب نبات: شیرنی گک (شیرینی گک) که با چای دیشلمه کنند

آبونمان (فرانسه): اشتراک

آبونه: مشترک

آتش سوزی: حریق

آتش نشانی: اطفائیه

آجر: خشت، بریکت

آجیل: میوهٔ خشک مانند نخود، کشمش ، بادام، پسته

آدامس (فرانسوی): ساجق

آذر، آذرماه: قوس، برج قوس

آرایشگاه: دکان سلمانی

آرایشگر: استاد سلمانی

آرشیتکت (فرانسه): معمار

آزمایشگاه: لابراتوار (انگلیسی)

آسانسور (فرانسه): لـِفت (انگلیسی)

آسم (فرانسه): نفس تنگی، تنگی نفس

آسمان غـُر ُنبه: رعد (در هرات: پایه قـُرقـُری)

آشغال: 1: زباله، خاکروبه 2. خشره

آق سقـّال(ترکی) : ریش سفید، حـُقـّی

آگرمان (فرانسه): اگریمان (فرانسه: موافقتنامه)

آگاهی: آمریت جنایی

آگهی: اعلان

آلاکلنگ: اندل چو (در هرات: الی لـُنبک)

آلرژی (فرانسه): حساسیت

آلوده: چَـتَـل (در هرات: لــَمـَشت)

آلی: عضوی (آنچه در ترکیب کاربن دارد)

آلیاژ (فرانسه): مفرغ، هفت جوش

آماتور (فرانسه): شوقی

آمادگی: تیاری

آماده: تیار

آماده باش: تیارسی (پشتو)

آمپول (فرانسه): پیچکاری {(پیکاری کردن= امیول زدن (در هرات : سوزن زدن)}

آمفی تئاتر (فرانسه): ادیتوریم (لاتین)

آوریل (فرانسه): اپریل (انگلیسی)

آموزش و پرورش: 1. معارف 2. تعلیم و تربیه

آهک: چونه

آهنگ: کمپوز (انگلیسی)

آهنگساز: کمپوزیتر

ابر: اسفنج

ابره: آستر

اتاق ماشین: بادی موتر (ترکیب دو کلمهٔ انگلیسی)

اتریش: استریا (انگلیسی)

اتصالی برق: شارتی برق

اتلس (اطلس): ساتن (انگلیسی)

اتوبان (آلمانی): شاهراه دو سرکه

اتوبوس (فرانسه): بس، سرویس (هر دو انگلیسی)

اتومبیل (فرانسه): موتر (انگلیسی)

اثاث: اسباب، سامان

اثاث کشی: کوچ کشی (در هرات: ریزپاش کشی)

اجاره: کرایه

اجاره دار: مقاطعه کار

اجاق (ترکی): دیگدان (در هرات: اجاق)

اجقون: جوانی (دانه یی از یک گیاه چتری همانند بادیان)

ادکلن (فرانسه): کلونیا (خارجی)

ارباب: بادار

ارتش: اردو (ترکی)

ارتشبد: ستر جنرال (پشتو)

اردک: مرغابی

اردیبهشت: برج ثور

ارشاد و فرهنگ: اطلاعات و کلتور، اطلاعات و فرهنگ

استارت (انگلیسی): سلف (انگلیسی؟)

اُستان: ولایت، ایالت

اُستاندار: والی

استانداری: ولایت (ادارهٔ)

استخر: برکه، حوض آب‌بازی

اسفناج: سبزی پالک (در هرات: اسپناج)

اسفند: اسپند

اسفند: حوت، دوازهمین برج سال

اسکناس: لوت، بانکنوت

اسید (انگلیسی): تیزاب

اشکاف: الماری

اضافه کاری: شبکاری

اطلاعات: استخبارات

اطلسی: پتونی

اعلام برنامه: انانس

اعلام کنندهٔ برنامه: انانسر

افسر: صاحب منصب

اگزما: کهیر، جرب

الگو: نمونه (در هرات: روبر)

النگو: چوری

الوار: چارتراش

امضاء: دستخط

انبار: گدام

اَنبه: اَم

انبـُردست: انبرپلاس

انتصاب: تقرّر

انفاکتوس (انفارکتوس (انگلیسی)): حمله، سکتهٔ قلبی

انفجار: انفلاق

انفیه: نسوار بینی

انفیه دان: قوطی نسوار، کدوی نسوار

اوت: اگست (انگلیسی)

اورژانس (فرانسه): عاجل

اُو َرکوت (انگلیسی): دبل کوت، بالاپوش

اونیفورم (فرانسه): یونیفورم (انگلیسی)

ایده آل (فرانسه): عالی، فوق العاده

باجناق (ترکی) : باجه

باجه: غرفه، دکّه

بادبادک: گـُدی پران (درهرات: کاغذباد)

بادکردن: 1. ورم کردن، پـُندیدن 2. ماندن کالا و متاع بر اثر کسادی بازاریا نامرغوب بودن آن

باردار: حامله، شکمدار

بازجویی: استنطاق

بازداشت: توقیف

بازرسی: تفتیش، تلاشی

بازنشسته: متقاعد

باشگاه: کلوب، کـَلـَب

باقلا: باقلی

بالانس(فرانسه): معلق

بامیه (شیرینی): خجول

بامداد: پگاه

باند (انگلیسی): دسته، داره

بایگانی: آرشیف (فرانسه)، اوراق

بایگانی کردن: حفظ کردن

بخت آزمایی: لاتری(انگلیسی)

بخش: ولسوالی، ولسوالی (پشتو)

بخشدار: ولسوال، ولسوال (پشتو)

بخشداری: ادارهٔ ولسوالی (پشتو)

بدهکار: مقروض

بدهکاری: قرض

بـُرُس (فرانسه): بـُرس (فرانسه)

برگه: ورقه، شـُقـّه

برگهٔ زردالو: اشتـَق (در هرات: کـِشته)

برنامه: پلان

بزرگراه: شاهراه

بساط: تبنگ

بساطی: تبنگی، طو ّاف

بستانکار: طلبکار

بستانکاری: طلب

بستنی: شیریخ (در هرات: بستنی)

بـُشکه (روسی): بیرل

بطری: بوتل (انگلیسی)

بغل دستی: پهلوفیل (ترکیب فارسی-انگلیسی)

بلال: جواری برشته

بلدرچین: بودنه (در هرات: کرّک)

بلند شدن: برخاستن

بلند کردن: ربودن

بلوک (فرانسه): بلاک (انگلیسی)

بلوکه (فرانسه): توقیف اموال

بلوند (فرانسه): بور

بلیط (فرانسه): تکت

بـُن بست: کوچه یی که پایانش بسته است، دربند

بنجاره: خرّازی، خـُرده فروشی

بنجاره فروش: خرازی فروش

بند شلوار: ازاربند

بنزین: پترول (هردو انگلیسی و فرانسه)

بوزینه: شادی

بنگاه: مرکز معاملات، مرکز، مؤسسه

بهداری: صحیه

بهداشت: حفظ الصحه

بهمن: 1. برج دلو 2. برفکوچ

بهیار: مأمور صحیه

بیات: باسی، شب مانده

بید: کویه، موریانه

بیلان (فرانسه): بیلانس (انگیسی)

بیمار: مریض، ناجور (در هرات: ناخوش)

بیمارستان: شفاخانه

پاتک: ضد حمله، حملهٔ متقابل

پارچ: جک، مرتبان، تنگ

پارو: راش بیل (در هرات: پارو)

پاره کردن: چیر کردن

پاره آجر: خشت پارچه

پاساژ (فرانسه): مارکیت

پاک کن: پنسل پاک

پالتو (فرانسه): بالاپوش

پالیدن = جستجو کردن (در زبان عامه هرات)

پالش = چیزی پاک کردن ، گرد و غبار را زدودن

پانسیون (فرانسه): مهمانخانهٔ خصوصی

پانسیونر (فرانسه): مهمان مهمانخانهٔ خصوصی

پایان نامه: مونوگراف (انگلیسی)

پایو َر: ضابط، صاحب منصب پایین رتبه

پایواز = کسیکه همراه مریض در شفاخانه (بیمارستان ) میماند.

پاییدن: نگران و مراقب بودن (بپا: مراقب باش، هوشت را بگیر)

پاییز: خزان

پرتابل (فرانسه): سیـّار

پرتقال: 1. کشور پرتگال 2. مالته (میوه)

پرتوشناس: رادیولوژیست(انگلیسی)

پـَرَستو: غـُچـّی

پـُرو: خام کوک (اصطلاح خیاطی)

پرو َنده: دوسیه (فرانسه)

پریز: ساکت (انگلیسی)

پـُست: پوسته، داک

پستچی: پوسته رسان

پـُماد (فرانسه): تیوب مرهم

پنبه: پخته (در هرات و نیز در پشتو: پنبه)

پنجره: کلکین

پنهان: پـُت

پیشخوان: پاچال

پیشدستی: پشقاب/ بشقاب

پیشکار: خانه سامان

پیک نیک (فرانسه): میله

پیمان: قرارداد

پیمانکار: قراردادی

تاول: آبله (بر اثر سوختگی یا حساسیت. در هرات: خلفه٬ خرفه)

تبریزی: سفیدار (درخت سپیدار)

تبلیغات: پروپاگند

تخت کفش: تیلی، تـلـّی

تراس (فرانسه): ایوان، برنده (از ورندهٔ انگلیسی)

تراش: قلمتراش، قلم سرکن، پنسلتراش

تـُرب: مـُلـّی

تـُربچه: ملـّی گک

تربیت معلم: دارالمعلمین

ترکه: خمچه (در هرات: شوشک)

تریبون (فرانسه): میز خطابه (تاجیکی: منبر)

ترمز (روسی): بر ِک (انگلیسی)

تره: گندنا

تزریقات: پیچکاری

تزریقاتی: کمپودر (کمپوندر، انگلیسی)

تصادف: تکر (خارجی)

تفالهٔ چای: شمـّهٔ چای

تقویم: جنتری (هندی)

تگرگ: ژاله

تکنیک (فرانسه): تخنیک (روسی)

تلمبه (ظاهراَ از ترمب فرانسه): پمپ (انگلیسی)

تماشاخانه: صحنهٔ تمثیل

تمبر پستی: تکت پستی

تمیز: پاک، ستره

تندرست: جور

تنی (برادر یا خواهر): سکـّه

تو: داخل، اندرون

توت فرنگی: توت زمینی

تور (توری): جالی

توسرخ، پرتقال: لال مالته

تیپ: فرقهٔ کوچک، لوا (نظامی)

تیر: سرطان

تیغ ریش: پل ریش

تیکه: تکه، پاره، توته

تیل، تیله: توشله

تیماج: ساختیان

تیمارستان: دارالمجانین، شفاخانهٔ عقلی و عصبی

ثبت (ادارهٔ): ادارهٔ احصائیه

جا خوردن: دکه خوردن، شاک خوردن

جادکمه یی: مادگی

جاروکش: رُفتگر

جاری: زن ایور، خانم برادر شوهر (هراتی: امبجین؛ مشهدی: هم پیچه)

جاسازی: پـُت ساختن، چیزی را پنهان در میان چیزهای دیگر جای دادن

جا گذاشتن: چیزی را در جایی فراموش کردن

جالباسی: کـُت بند

جالیز: پالیز، فالیز

جُزوه دان: کارتن

جفت: جوره

جـُک: فکاهی

جلیقه: واسکت

جوجه: چوچه

جیوه: سیماب

چارچوب: چوکات، قالب

چارراه: چارراهی (میدان مرکزی، در هرات: چارسو)

چاله: چقوری (ترکی)

چـُرت: پینکی، چرت، فکر

چرخ (دوچرخه): بایسکل (انگلیسی)

چرخ گوشت: ماشین گوشت

چرخ خیاطی: ماشین خیاطی

چراغ بادی: اریکین، الکین، فانوس

چراغ گازی: گیس

چسبیدن: فاریدن، خوش آمدن

چسب زخم: پلاستر

چشم بلبلی: لوبیای سفید

چغندر (ترکی) : لبلبو

چکمه: موزه

چکه کردن: چکک کردن

چماق (ترکی) : دانگ

چماقدار: دانگه یی

چـِند ِش: کـِرک( بیزاری و نفرت از چیزی)

حاشاکردن: منکر شدن، انکار کردن (هراتی: واسرنگ آمدن)

حاضری: غذای مختصر و آماده، ماحضر

حراج: لیلام

حرف: گپ

حرّاف: پرگوی

حسابداری: محاسبه

حسینیه: تکیه‌خانه

حصبه: محرقه (در هرات: دامنه)

حضور و غیاب: حاضری گرفتن

حقوق: معاش

حکم: فرمان تقرر

حلقهٔ نامزدی: چلـّه

حمـّال: جوالی

حمالی: جوالیگری

حمام: گرمابه

حمام ِ خانه: تشناب

حنا: خینه، حـِنا

حوله: دستمال، جان پاک، رویپاک (در هرات: هوله)

حومه: اطراف

حیاط: حولی، حویلی

خاک ارّه: بورهٔ ارّه

خامه: سرشیر خام، کریم

خاور (ماشین، برگرفته از اسم خاص شرکت باربری): گاز، زیل، کلّه فیل

خاور: شرق، مشرق

خاور دور: شرق دور، شرق اقصی

خاور میانه: شرق میانه

خبرگزاری: آژانس خبررسانی

خـرچنگ: کنگاش

خـُرداد: برج جوزا

خـُل: لوده، ابله، خیله

خلبان: پیلوت

خوابگاه: لیلیه

خودنویس: خودرنگ

خورش: سالن (سالند، سالان)

خیابان: سرک

خیار: بادرنگ (در هرات: خیار)

خیارچنبر: تره (در هرات: چنبرخیار)

خیس: تر

خیس کردن: تر کردن، مانند ترکردن برنج (در هرات: نم کردن)

داداش (ترکی) : برادر (لقب) (هراتی: لالا)

دادگاه: محکمه

دادستان: مدعی العموم

دادگستری: عدلیه

دارایی: مالیه

دارایی، ادارهٔ: مستوفیت

داروخانه: دواخانه

داروساز: دواساز، فارماکولژست

داروسازی، دانشکدهٔ: فارمسی

دام: مال

دامپروری: فلاحت

دامداری: مالداری، فلاحت

دانش آموز: متعلم

دانشجو: محصل

دانشسرا: کالج

دانشکده: پوهنزی (پشتو)، فاکولته (فرانسوی)

دانشگاه: پوهنتون (پشتو)

دانشنامه: شهادت نامه

دانشیار: اسستانت

دایی: ماما

دبستان: مکتب

دبیر: معلم

دبیر: سکرتر، منشی

دبیرخانه: سکرتریت، قلم مخصوص، تحریرات، دارالانشاء

دبیر ِ کـُل: منشی عمومی، سرمنشی

درجه دار: ضابط

درشکه (پولندی): گادی، تانکه

درصد: فیصد

درمانگاه: کلینیک (انگلیسی)

دریا: بحر

دریایی: بحری

دست بند: چوری

دستبند ِ زندانی: ا ُلچک

دستپاچه: وارخطا (در هرات: هولکی)

دفترچه: کتابچه

دستشویی: تشناب

د ُکـتر (فرانسه): داکتر (انگلیسی)

د ُمـَل: دانه، زورک، دنبل

دُنبلان: کلپوره (خصیهٔ گوسفند)

دندانپزشک: داکترِ دندان

دوجین: درجن

دوچرخه: بایسکل (انگلیسی)

دوش (فرانسه): شاور (انگلیسی)

دوقلو: دوگانگی (در هرات: جملی)

دویست: دوصد

دهان دره: فاژه (در هرات: خمیازه)

دیوان عالی کشور: ستر محکمه (پشتو)

دیپلوم (دپلوم- فرانسه): شهادتنامه

دیپلمه (فرانسه): بکلوریا پاس، فارغ التحصیل

ذ ُرّ َت : جواری

رادیولژی (فرانسه): اکسریز (انگلیسی)

رازیانه: بادیان

راننده: درایور، دریور (انگلیسی)

رانندگی: درایو (انگلیسی)

راهنمایی: ترافیک

رب دوشامبر (فرانسه): چپن ِ خانه

ر ُتـَیل: غوندل

رزمناو: کشتی جنگی

رسانه های گروهی: وسایل جمعی

ر ُفتگر: جاروکش، مأمور تنظیفات

رگبار: باران تـُند

رُل (فرانسه): اشترنگ (انگلیسی)

رنگین کمان: کمان رستم

روابط عمومی: ارتباط عامه

روانپزشک: داکتر متخصص امراض روحی، متخصص عقلی و عصبی

روزنه: پنجره

روغن مایع: تیل

روناس: رودنگ

رهن: 1.گرو 2.اجاره

روسری: چادر، دستمال، قطیفه (در هرات: قدیفه)

ریواس: ر ِواشک

ریه: شــُش

زائو: زچه (هراتی: زاچ)

زاپاس (روسی): اشتپنی

زاج: زاک

زاج سفید: زمچ (هراتی: زمه)

زایمان: ولادت

زالزالک: لوکات (نوعی)

زنان و زایمان: نسایی و ولادی

زندان: محبس

زندانی: محبوس، بندی

زلوبیا: جلبی

زمین‌لرزه: زلزله

زیرسیگاری: خاکستر دانی

زیرشلواری: تنبان

زیگزاگ: پسدوزی (اصطلاح خیاطی)

زیرزمین: تکاوی (هراتی: زیرزمینی)

زیستشناسی: بیالوژی، بیولوژی

ژاندارمری (فرانسه): ژاندارم، ژاندارمه

ژانویه (فرانسه): جنوری (انگلیسی)

ژتون (فرانسه): شماره، نمره

ژست (فرانسه): قیافه، پـُز

ژلاتین (فرانسه): جلاتین (انگلیسی)، سریشم ماهی

ژله (فرانسه): جلی

ژوئن (فرانسه): جون (انگلیسی)

ژوئیه (فرانسه): جولای (انگلیسی)

ژورنال (فرانسه): 1. مجله 2. کتلاگ (انگلیسی)

ژیمناستیک (فرانسه): جمناستیک (انگلیسی)

سازمان ملل: مؤسسۀ ملل متحد

ساقدوش: شاه بالا

ساک (فرانسه): دستکول

ساکت: چـُپ، آرام

سالاد (فرانسه): سلاّته

سالـَک: سالدانه (در هرات: دانهٔ سال)

سبد: زنبیل

سبیل: بروت

سبیلو: بروتی

ستاد جنگ: ارکان حرب

سحری: پس شبی

سـدّ: بند

سرباز: عسکر

سربازخانه: قشله

سرپیچ برق: هولدر

سرخک: سُـرخکان (در هرات: گل افشان)

سـُرخوردن: لغزیدن (عامه: لخشیدن)

سرسره: لغزان، لغزنده

سرُم (فرانسه): سیرم

سروان: جگرن (پشتو)

سرکار: حواله دار

سرکار: لقبی است که به جای خانم و آقا خطاب شود٬ مانند جناب

سرکوفت: سرزنش

سفارشی: فرمایشی

سفره: دسترخوان

سکسکه: هِـکک

سمج: شَـله

سمنو: سمنک (در هرات: سمنو)

سند ماشین: جواز سیر

سنگریزه: ریگ، ریگچه، سنگچل

سنگواره: فوسیل (انگلیسی، فسیل)

سوت: اشپول، اشپولاق

سوراخ: غار (سوراخ شد: غار شد)

سوسک: مادر کیکها

سوسیس (فرانسه): ساسیج (انگلیسی)

سوهان: سوهانک (شیرینی)

سویچ (انگلیسی): کلید

سیب زمینی: کچالو

سیرابی: شکمبه

سیگار: سگرت

سیگاری: سگرت کش

سیمان (فرانسه): سمنت (انگلیسی)

شاپرک: شب پره، بمبیرک (در هرات: شوپرک)

شارژ (فرانسه): چارج (انگلیسی)

شاه پسند: بربینه (گل)

شاهی: تراتیزک

شبدر: شفتل

ششلول: هفت تیر

ششلیک (ترکی): کباب پـُشتی

شکر: بوره

شکلات (فرانسه): چاکلت (انگلیسی)

شکلک: قلاق (هراتی: ساز گرفتن، تقلید کردن)

شکمو: شکمبوی

شـُل: سست

شلتوک: شالی

شلوار: ازار، تمبان (تنبان)

شلواربند: ازاربند (هراتی: بند تنبان)

شُله: دلده (هراتی: قلور)

شله قلمکار: نوعی دلده (در هرات: آش بهمجوش)

شلیک: فیر

شمش طلا: خشت طلا

شمعدانی: جریبن (گل)

شنا: آب بازی

شناسنامه: تذکرهٔ نفوس

شنبلیله: حلبه

شن: ریگ (هراتی: قوم (ترکی))

شنزار: ریگزار

شنل: چپن بی آستین

شورای ملی: ولسی جرگه (پشتو)، شورای ملی

شورت (انگلیسی): سنتراج

شوسه (فرانسه): جادّۀ پختهٔ اسفالت نشده

شوفاژ: مرکزگرمی

شومینه (فرانسه): بخاری دیواری

شوید: شبت

شهربانی: قوماندانی امنیه

شهردار: شاروال (پشتو)، رئیس بلدیه

شهرداری: شاروالی (پشتو)، بلدیه

شهرستانی: اطرافی

شهریور: سنبله

شیرجه: دایو، دایف (انگلیسی)

شیرین بیان: شیرین بویه

شیمی: کیمیا

شیمی آلی: کیمیای عضوی

صاعقه: الماسک، برقک

صافکاری: کپی کشی

صلیب: چلیپا

صرع: تشنج (هراتی: پرغاز)

صندلی: چوکی

صندوق پست: پست بکس (انگلیسی)

صندوقدار: تحویلدار

صنوبر: ناجو

صیغه: عقد موقت

ضابط: درجه دار

ضرب: زیربغلی

ضربی: مُـهر، تاپه

طاس: کل، بی موی

طالبی: خربزهٔ گرمه

طرح: نقشه، پلان

طوسی: فولادی، خاکستری

عامّـه: مسلمان غیر شیعی (اصطلاح کلامی)

عامی: بی سواد

عدس: نسک (هراتی: عدس)

عروسی: توی (طوی)

عصر: نماز دیگر

علاوه: جمع (ریاضی)

علوم: ساینس

عماری: دولی

عمّامه: دستار

عمل جراحی: عملیات

عمو: کاکا

عنکبوت: جولا، جولاگک

غایب: غیرحاضر

غوری: چاینک

غیبت: غیرحاضری

فتق: چوره (هراتی: دبّه)

فراری دادن: گریزاندن (عامیانه: گریختاندن)

فراورده: پیداوار

َُُفُرغون: کراچی دستی

فرم (فرانسه): فورمه، فُـرمه

فرمان ماشین: اشترنگ

فرماندار: حاکم

فرمانداری: حکومتی

فرمانده: قوماندان

فروردین: حمل (برج)

فرهنگستان: اکادمی

فسیل: فوسیل٬ سنگواره

فشنگ: کارتوس، مرمی

فکل: بو (پاپیون که به جای کراوات پوشند)

فناتیک: متعصب

فلفل: مُـرچ

فنجان: پیاله

فندک: لایتر

فِوریه (فرانسه) : فبروری (انگلیسی)

فیش: برگه

فینال (فرانسه): فاینل (انگلیسی)

قاب (ترکی) : 1. چوکات 2. غوری 3. بجول (پژول)

قابلمه (ترکی) : دیگچه، نوعی دیگ

قاچاقی (ترکی) : گریزی

قارچ: سماروغ

قبراق (ترکی) : چالاک

قرعه: پشک

قفسه: الماری

قلقلک: قتقتک (هراتی: پاخلوچه)

قلوه: گرده

قلوه سنگ: جغل، جغله

قلیان: چلم، چلیم

قلیایی: القلی

قورباغه (ترکی) : بقـّه

قوری: چاینک

قهوه خانه: سماواری

کاپشن: کاپیشن

کاتالوگ (فرانسه): کتلاک (انگلیسی)

کاتالیزور (فرانسه): کتالیست (انگلیسی)

کاج: ناجو

کاچی: لیتی

کاخ سلطنتی: ارگ شاهی

کاست: کست

کاغذ سنباده: کاغذ ریگ

کالبدشکافی: تشریح

کالبدشناسی: اناتومی

کامیون (فرانسه): لاری (انگلیسی)

کاناپه (فرانسه): دیوان

کبد: جگر

کبریت: گوگرد

کُت (انگلیسی): کرتی

کتری: چایبر (هراتی: کتری، چایجوش)

کچل: کل

کدخدا: ملک (هراتی: ارباب)

کراوات (فرانسه): نکتایی (انگلیسی)

کرچک: کستراییل (انگلیسی)

کرسی: صندلی

کره: مسکه

کریدور (فرانسه): راهرو

کشاورز: زارع

کشاورزی: زراعت

کشک: قروت (ترکی)

کشو: رو َک (هراتی: خزه)

کشوری: مُـلکی

کشیک: 1. نوکریوال 2. پهره، پیره

کفهٔ ترازو: پتهٔ ترازو (هراتی: پلّـۀ ترازو)

کلاس: صنف

کلانتر: سرمأمور

کلانتری: سرمأموریت

کلاه گیس: کلاه مویی

کلیه: گُـرده

کمد: الماری

کمک هزینه: مدد معاش

کمیسیون (فرانسه): کمیشن (انگلیسی)

کنف: مـُنج

کود: پارو

کولاک: برفکویه

کیف: بکس

کیوسک (فرانسه): غرفه

گاری: کراچی

گاز انبر: انبر میخکش

گازوییل (فرانسه): دیزاییل (انگلیسی)

گاوصندوق: سیف (انگلیسی)

گالش: کلوش (هردو فرانسه یا روسی)

گذرنامه: پاسپورت

گزارش: راپور

گراور (فرانسه): کلیشه (انگلیسی)

گراورسازی: زنکوگرافی (انگلیسی)

گربه: پشک

گردو: چارمغز (هراتی: جوز)

گزارشگر: راپورتر(انگلیسی)

گل محمدی: گل گلاب

گلوله: مرمی

گواتر (فرانسه): جاغور (هراتی: غمباد)

گواهی: تصدیق

گواهینامه: شهادتنامه

گواهینامهٔ رانندگی: لایسنس (انگلیسی)

گوجه فرنگی: بادمجان رومی

گونی: بوجی (هراتی: گونی)

گوینده: نطاق، انانسر (انگلیسی)

گیس سفید: پیچه سفید

گیومه (فرانسه): ناخنه، هلالین، مزدوج

لاستیک (روسی): تیر، تایر (انگلیسی)

لاستیک تویی: تیوب (انگلیسی)

لاک پشت: سنگ پشت (هراتی: کاسه پشتک)

لالایی: للو (هراتی: آلاّ، آلـِلاّ

لامپ (فرانسه): گروپ (= گلوب : انگلیسی)

لامپا (روسی): لمپا

لبو: لبلبو

لـُپ: کومه(هراتی: لمبوس)

لثه: بیره (هراتی: ارچ)

لچک: دستمال سه گوشه، سربند

لشکری: عسکری، نظامی

لوازم یدکی: پرزه

لوبیاسبز: فاسولیا

لوزه: تانسل (انگلیسی)

لوس: نازدانه (هراتی: انـّه)

لوستر (فرانسه): چلچراغ

لوله: نل

لوله کش: نلدوان

لوله کشی: نلدوانی

لِه شدن: 1. شاریدن 2. پخچ و پامال شدن (هراتی: پچخ شدن)

لیوان (فرانسه): گیلاس

مارس: (فرانسه) مارچ (انگلیسی)

ماساژ (فرانسه): چاپی

ماشین تحریر: ماشین تایپ

ماشین نویس: تایپست

ماما: قابله (هراتی قدیم: دایه، ماما)

مامور پـُست: داکی، پـُسته رسان

ماهواره: ستلایت (انگلیسی)

مایه کوبی: واکسناسیون (فرانسه)، تزریق واکسن

مبصر: کفتان، سرجماعه

متقال: کرباس (نوعی)

مـُچ دست: بند دست

مـُچ پا: بند پا

مچی،ساعت: ساعت بند دستی

مداد: پنسل (انگلیسی)

مدیرکـُل: مدیر عمومی

مـُرداب: جیه زار، باتلاق

مـُرداد: اسد

مساعده: معاش پیشکی

مسواک: 1. مسواک (طبیعی از چوب درخت مسواک) 2. برس دندان

مطب: معاینه خانه

ممیّــِز: اعشاریه

منتظر خدمت: اضافه بست

منها: تفریق

منیزیم (فرانسه): مگنیزیم (انگلیسی)

مـَو: تاک

موتور (فرانسه): 1.ماشین (انگلیسی) 2. موتورسیکلت، موتورسیکل

موز: کیله

موزائیک (فرانسه): خشت سمنتی

موزه (فرانسه): موزیم (انگلیسی)

موزیک (فرانسه): موسیقی

موشک: راکت

مولکول (فرانسه): مالیکیول (انگلیسی)

مه: غبار

مه (ماه) (فرانسه): می (انگلیسی)

مهر، ماه: میزان، برج

مهندس: انجنیر (انگلیسی)

مهندسی: انجنیری

میدان: چوک

میدان بار: منده یی

میل لنگ: کرنشافت (انگلیسی)

مینی بوس (فرانسه): مینی بس (انگلیسی)

ناتـنی: اندر

نارنگی: کینو، سنگتره

نارون: پشه خان، پشه خانه (درخت)

نامه رسان: پسته رسان، داکی

نخ : تار

نخاله: سبوس و آنجه از بیختن و غربال کردن باقی بماند

نخست وزیر: صدر اعظم

نخست وزیری: صدارت

نخودچی: نخودبریان

نخود فرنگی: مـُشنگ

نخود لپـّه: دال نخود

نرده: کتاره

نشگون: چندُک (هراتی: چوچنگ)

نظام وظیفه: مکلفیت عسکری

نفت: تیل خاک

نمونۀ چاپ: پروف

نمونه خوانی: پروفخوانی

نوار: فیته، تیپ

نوار قلب: گراف قلب

نورد: چوچه (چوبی که خمیر را هموار کنند)

نوغان: پیلهٔ ابریشم

نهار: چاشت

واکنش: عکس العمل

واگیردار: ساری، مسری

وام: قرض، قرضه

وان( روسی): تب ( لگن بزرگ حمام)

وجین: خیشاوه (هراتی: ساو)

ورشو: نکل (هراتی: برشو)

وزارت آموزش و پرورش: وزارت معارف، وزارت تعلیم و تربیه

وزارت ارشاد: وزارت اطلاعات و فرهنگ

وزارت بازرگانی: وزارت تجارت

وزارت بهداری: وزارت صحیه

وزارت دارایی: وزارت مالیه

وزارت کشور: وزارت داخله

ولایتی: اطرافی

ولخرجی: یلاخرجی (هراتی: یله خرجی)

ویار: گدایش (هراتی: گستا)

ویزیت (فرانسه): فیس (انگلیسی)، حق الزحمه

هرکاره: دیگ سنگی

هزینه: مصارف، مخارج، بودجه

هلو: شفتالو

هندوانه: تربوز (هراتی: هندوانه)

هواپیما: طیاره

هول دادن: تیله کردن (هراتی: تلنگ دادن)

هوو: انباق

هویج: زردک

یاس: یاسمن

یدک: فالتو، اشتبنی

یقه: یخن

یکان: فرقه

یکدنده: شق، لجوج (هراتی: لجباز)

یواش: آهسته

یواشکی: به آهستگی

یونجه: رشقه (هراتی: سبست)

 

اصطلاحات دری و پشتو

 

در متون فارسی رایج در افغانستان برابرهای پشتو برای درجات ارتشی (مدارج نظامی) رواج دارند. این برابرها در جدول زیر افزوده شده است

پشتو	فارسی
دلگی	جوخه
تولی	گروهان
کندک	گردان
غند	هنگ
لوا	تیپ
فرقه	لشکر
قول‌اردو	سپاه
اردو	ارتش
درستیزوالی	ستاد مشترک
دوهم بریدمن	ستوان دوم
لمری بریدمن	ستوان یکم
تورن	سروان
جگرن	سرگرد
دگرمن	سرهنگ دوم
دگروال	سرهنگ
برید جنرال	سرتیپ
تورن جنرال	سرلشگر
دگر جنرال	سپهبد
ستر جنرال	ارتشبد
لوی درستیز	رئیس ستاد ارتش
اعلی سرقوماندان	فرمانده کل قوا
هوایی مدافعه	پدافند هوایی
هاوان	خمپاره‌انداز
غرنی هاوان	خمپاره‌انداز کوهی
ماشیندار	مسلسل
زرهدار	نفربر زرهی
محاربوی ماشین	خودرو زرهی
پُسته	پاسگاه
فرقه	پادگان
جز و تام	یگان‌ها و واحدها
پاراشوتی هوایی قوا	نیروهای چترباز

ماه‌های سال

نام‌های پشتو		نام‌های فارسی		تعداد روزها	ترتیب
	در افغانستان	در افغانستان	در ایران
	وری	حمل	فروردین	۳۱	۱
	غویی	ثور	اردیبهشت	۳۱	۲
	غبرګولی	جوزا	خرداد	۳۱	۳
	چنګاښ	سرطان	تیر	۳۱	۴
	زمری	اسد	مرداد	۳۱	۵
	وږی	سنبله	شهریور	۳۱	۶
	تله	میزان	مهر	۳۰	۷
	لړم	عقرب	آبان	۳۰	۸
	لیندۍ	قوس	آذر	۳۰	۹
	مرغومی	جدی	دی	۳۰	۱۰
	سلواغه	دلو	بهمن	۳۰	۱۱
	کب	حوت	اسفند	۲۹ یا	۱۲

 

 

 

واژه‌های آموزش و پرورش

دبستان: مکتب

دبیرستان: لیسه

دانشگاه: پوهنتون

دانشکده: فاکولته، پوهنحٌی

دانشجو: محصل، پوهنپال

پوهیالی، پوهنیار، پوهنمل: استادیار (درجهٔ سوم، دوم و یکم)

پوهندوی، پوهنوال: دانشیار (درجهٔ دوم و یکم)

پوهاند، پروفیسور: استاد، پروفسور

رشته : دیپارتمنت

دانشسرا: دارالمعلمین، معهد

دیپلوم: دیپلم

مهندس: انجنیر

دکتر: داکتر، دکتور

اکادمیسین: هیات علمی

کلاس: صنف

دانشکده افسری: حربی‌پوهنتون

کارآموزی: ستاژ