آثار

 

مجموع آثار این سخن پرداز و متفکر بزرگ، به اهتمام و دقتی که شایستهٔ آن بود، تا سال ۱۳۴۱ شمسی طبع نشده بود. تقریباً مجموعی از آثار در سال ۱۲۹۹هجری قمری در مطبعهٔ صفدری در بمبئی به اهتمام ملا نور دین بن جیواو به فرمایش مختار شاه کشمیری و ملا عبدالحکیم مرغینانی طبع شده‌است. چند باری هم در هند و ماورأالنهر - گاهی غزلیات و گاهی هم غزلیات با یکی دو اثر دیگر وی چاپ گردیده بود؛ ولی هیچ یک از این نسخ مشتمل بر کلیه آثارش نبوده‌است. تنها نسخهٔ مطبعهٔ صفدری نسبت به تمام نسخه‌های چاپ شده جامع تر بوداما این نسخه نیز تمام آثار منظوم و منثور بیدل را در بر نداشت و مملو از خطا‌های املایی بود. گذشته از آن چون طبع کتاب در متن و حاشیه صورت گرفته بود، برای خواننده خسته کن بود. با وجود کمبودی‌های موجود در کتاب، متأسفانه نسخه‌های آن نایاب شده بود. نسخهٔ جامع دیگری بعد‌ها به ارادهٔ مرحوم سردار نصرالله خان نائب السلطنه در ماشینخانهٔ کابل به شکل حروفی با قطع بزرگ زیر چاپ گرفته شد. بدبختانه چاپ نسخهٔ مذکور، که در ترتیب و تدوین آن جمعی از دانشمندان کشور اهتمام ورزیده بودند، نزدیک به پایان ردیف دال رسیده بود که نائب السلطنه جهان را وداع نمود و دیوان غزل حضرت بیدل نا تمام ماند. در ضمن سایر جنبش‌های علمی و ادبی که نوأم با نهضت‌های اجتماعی در سالهای چهل شمسی پدید آمد، تصمیم اتخاذ شد تا کلیات بیدل در مطبعهٔ معارف افغانستان طبع گردد. همان بود که در اوایل اسد سال ۱۳۴۱ شمسی غزلیات بیدل که به حیث جلد اول از آثار او قرار داده شده بود، در مدت کمتر از یک سال در همان مطبعه از طبع بر آمد و به این وسیله پیامی که این شاعر و متفکر بزرگ به جهان بشریت دارد، به دسترس علاقمندان گذاشته شد. و به همین ترتیب: جلد دوم کلیات که شامل ترکیب بند، ترجیع بند، قصاید، قطعات، رباعیات و مخمسات است در ماه سرطان ۱۳۴۲؛ رباعیات به صورت جداگانه در ماه جدی ۱۳۴۲ شمسی؛ جلد سوم کلیات که شامل عرفان، طلسم حیرت، طُور معرفت و محیط اعظم می‌باشد در ماه دلو ۱۳۴۲ شمسی؛ و جلد چهارم کلیات که چهار عنصر، رقعات و نکات را در بر می‌گیرد در ماه جوزای ۱۳۴۴ شمسی یکی بعد دیگر از چاپ برآمدند. در این دیوان هر غزل به ترتیب هروف هجا که در آخر قافیه‌ها آمده، به سلسلهٔ حروف الفبا طبع شده و این ترتیب در حرف اول مصراع اول مطلع نیز رعایت گردیده‌است. در پایان هر جلد فهرستی نیز ترتیب و طبع گردیده که در پالیدن و یافتن غزل‌ها آسانی پیش می‌آید. در طبع این دیوان توجه فاضل محترم دکتور میر نجم الدین انصاری، سعی ملک الشعرا استاد عبدالحق بیتاب، همکاری خطاط شهیر سید محمد داؤد حسینی خاصه اهتمام و کوشش شباروزی شاعر و محقق محترم خال محمد خسته قابل یاد آوریست. در این دیوان هر غزل به ترتیب حروف هجا که در آخر قافیه‌ها آمده، به سلسلهٔ حروف الفبا طبع شده و این ترتیب در حرف اول مصراع اول مطلع نیز رعایت گردیده‌است. در پایان هر جلد فهرستی هم ترتیب گردیده‌است که در پالیدن و یافتن غزل‌ها آسانی دست می‌دهد. قابل تذکار است که مطابق به ادعای رابندرابنداس خوشگو، مؤلف «سفینهٔ خوشگو، طبع پتنه، بهار» کلیات بیدل در هنگام حیات خودش نیز تدوین شده بود و تعداد اشعار او را قید نموده که نظماً و نثراً آثار بیدل را نودونه هزار بیت می‌داند و از آنجمله شمارهء غزلیات را پنجاه و چند هزار ضبط کرده‌است.

 

نمونه اشعار

غزل

 

دیده را باز به دیدار که حیران کردیم

 

که خلل در صف جمعیت مژگان کردیم

غیر وحشت نشد از نشئهٔ تحقیق بلند

 

می به ساغر مگر از چشم غزالان کردیم

رهزنی داشت اگر وادی بی مطلب عشق

 

عافیت بود که زندانی نسیان کردیم

موج ما یک شکن از خاک نجوشید بلند

 

بحر عجزیم که در آبله طوفان کردیم

حاصل از هستی موهوم نفس دزدیدن

 

اینقدر بود که بر آینه احسان کردیم

 

رباعیات

 

بی اسم و صفت، دلت به خود محرم نیست

 

بی رنگ و بو، بهار جز مبهم نیست

عالم به وجود من و تو موجود است

 

گر موج و حباب نیست، دریا هم نیست

تا در کف نیستی عنانم دادند

 

از کشمکش جهان امانم دادند

چون شمع، سراغ عافیت می‌جستم

 

زیر قدم خویش نشانم دادند

 

پیوندهای بیرونی

·                     عبدالقادر بیدل، شورای گسترش زبان و ادبیّات فارسی